Związki frazeologiczne to temat towarzyszący nam w literaturze, sztuce ale i w życiu codziennym. Język polski obfituje w ciekawe wyrażenia, które pozwalają na zwięzłe i obrazowe ujęcie naszych myśli. Są głęboko zakorzenione w kulturze polskiej i są odzwierciedleniem tradycji, historii, wartości i przekonań Polaków.
Związki frazeologiczne to utarte połączenia wyrazów, które mają swoje znaczenie (najczęściej przenośne), dlatego frazeologizmów nie tłumaczymy dosłownie. Do związków frazeologicznych zaliczane mogą być także przysłowia, porzekadła, sentencje i maksymy. Znaczenia i poprawności związków frazeologicznych szukamy w słowniku frazeologicznym.
wyrażenia – związki wyrazowe, w których żaden człon nie jest czasownikiem, np.:
zwroty – związki wyrazowe, w których jeden człon jest czasownikiem, np.:
frazy – połączenia wyrazów, które same w sobie stanowią zdanie lub równoważnik zdania, np.:
związki łączliwe – wyrazy związku mogą się swobodnie łączyć z innymi wyrazami, np.:
związki stałe – czyli takie, w których żadna zmiana nie jest możliwa, wyrazy frazeologizmu są stałe, a ich zamiana to błąd frazeologiczny, np.:
związki luźne – można w nich swobodnie wymieniać oba człony, np.:
Ponieważ znajomość związków frazeologicznych na maturze jest konieczna, Warto przygotować sobie taką tabelę, zgromadzić w niej różne związki frazeologiczne – tak, byśmy wiedzieli skąd pochodzą i co oznaczają.
| ZWIĄZEK FRAZEOLOGICZNY | UŻYCIE W BIBLII | ZNACZENIE DZISIEJSZE |
| wieża Babel | miała utrzymać ludzi w jednym miejscu poprzez nieskończoną pracę nad jej budową. Bogu się to nie spodobało i pomieszał ich języki, podzielił ich na narody, przez co nie mogli się zrozumieć. | zamieszanie, zamęt, nieład, pomieszanie języków, wielojęzyczne zbiorowisko ludzi |
| Sodoma i Gomora | dwa miasta, które Bóg spalił deszczem siarki i ognia. Była to kara za grzeszne zachowanie ich mieszkańców. | rozpusta, zniszczenie społeczeństwa, bałagan i zamęt. |
| hiobowe wieści | Hiob był bardzo oddanym Bogu człowiekiem. Przeżył szereg kar narzuconych przez Boga i ani przez moment nie zwątpił w swoją wiarę. | są to wieści przysparzające nas o cierpienie i smutek, straszne wieści. |
| egipskie ciemności | wywodzi się z historii o Mojżeszu, który chciał wyprowadzić lud Izraela z niewoli egipskiej. Bóg zesłał na Egipt dziesięć plag. Ciemności były jedną z tych plag. | oznacza nieprzenikliwą ciemność, której nie da się rozjaśnić. |
| zakazany owoc | Adam i Ewa przebywając w raju dostali od zakaz - nie mogą zerwać owocu z drzewa. Podkuszeni przez szatana - złamali zakaz i zostali wygnani. | coś bardzo kuszącego, objętego zakazem. Oznacza, że im bardziej coś jest niedostępne, tym bardziej nas do tego ciągnie. |
| ZWIĄZEK FRAZEOLOGICZNY | UŻYCIE W MITOLOGII | ZNACZENIE DZISIEJSZE |
| syzyfowa praca | Syzyf - założyciel i król miasta Eryfy (późniejszy Korynt), za swe liczne przewinienia został ukarany, toczył na szczyt góry Tartaru ciężki głaz, który ciągle spadał. | Wymagająca, ciężka, często bezskuteczna praca; ciężki i bezcelowy wysiłek, trud; |
| pięta Achillesa | Tetyda, matka Achillesa, chciała go uodpornić na wszelkie ciosy, wykąpała go więc w Styksie, trzymając go za pietę – to miejsce pozostało nieodporne na rany. Achilles zginął w Troi ugodzony strzałą w piętę. | czyjaś słaba strona, słaby punkt |
| jabłko niezgody | bogini Eris - niezaproszona na wesele - postanowiła się zemścić i rzuciła pomiędzy Herę, Afrodytę i Atenę jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Wywołało to wielką kłótnię, dla kogo jest przeznaczony podarunek. Spór rozsądził Parys wybierając Afrodytę (przekupiony przez nią, co było później pośrednią przyczyną wojny trojańskiej). | przedmiot sporu, przyczyna waśni, kłótni |
| puszka Pandory | Hefajstos, na polecenie Zeusa chcącego zemścić się na Prometeuszu, stworzył piękną kobietę. Dano jej puszkę i zesłano na ziemię. Została żoną Epimeteusza i namówiła męża do otwarcia beczki, którą otrzymała jako wiano. Otwarcie jej spowodowało, że „wyleciały na świat wszystkie smutki, troski, nędze i choroby i jak kruki obsiadły biedną ludzkość. | źródło nieszczęść, tragedii |
| stajnia Augiasza | oczyszczenie stajni Augiasza było piątą z dwunastu prac Heraklesa; była ona od lat nieporządkowana, brudna i śmierdząca. Herakles przepuścił przez nią rzekę, która oczyściła stajnię z gnoju. | wielki, trudny do uporządkowania bałagan, coś bardzo zapuszczonego, zaniedbanego, co trzeba doprowadzić do porządku |
Podsumowując - frazeologizmy w poezji i w prozie:
W poezji - frazeologizmy używane są do tworzenia obrazów, wyrażania emocji, a także dodawania rytmu i melodyjności utworu.
W prozie - związki frazeologiczne służą przede wszystkim do zwiększenia realizmu dialogów i charakterystyki postaci.
Związki frazeologiczne mogą pojawić się na maturze zarówno w zadaniach testowych na egzaminie pisemnym, jak i w zadaniach niejawnych na egzaminie ustnym. Warto je więc znać.
CKE podało harmonogram egzaminu maturalnego na rok 2024! Matura pisemna w terminie głównym odbędzie się od 7 do 24 maja 2024 (z wyjątkiem weekendów).
Część ustna egzaminu maturalnego odbędzie się od 11 do 16 maja (z wyjątkiem 12 maja) oraz od 20 do 25 maja. Twoja szkoła poda Ci dokładną datę Twojego egzaminu ustnego.
Już teraz sprawdź, kiedy odbywają się Twoje egzaminy maturalne w części pisemnej.
Zobacz harmonogram poniżej!
7 maja 2024 (wtorek) godz. 9:00 - egzamin maturalny z języka polskiego (PP) 🌟
8 maja 2024 (środa) godz. 9:00 - egzamin maturalny z matematyki (PP) 🌟
8 maja 2024 (środa) godz. 14:00 - język kaszubski (PR), język łemkowski (PR), język łaciński i kultura antyczna (PR)
9 maja 2024 (czwartek) godz. 9:00 - egzamin maturalny z języka angielskiego (PP) 🌟
9 maja 2024 (czwartek) godz. 14:00 - język francuski (PP), język hiszpański (PP), język niemiecki (PP), język rosyjski (PP), język włoski (PP)
10 maja 2024 (piątek) godz. 9:00 - wiedza o społeczeństwie (PR)
10 maja 2024 (piątek) godz. 14:00 - język niemiecki (PR), język niemiecki (DJ)
13 maja 2024 (poniedziałek) godz. 9:00 - język angielski (PR), język angielski (DJ)
13 maja 2024 (poniedziałek) godz. 14:00 - filozofia (PR)
14 maja 2024 (wtorek) godz. 9:00 - biologia (PR)
14 maja 2024 (wtorek) godz. 14:00 - język rosyjski (PR), język rosyjski (DJ)
15 maja 2024 (środa) godz. 9:00 - matematyka (PR)
15 maja 2024 (środa) godz. 14:00 - język francuski (PR), język francuski (DJ)
16 maja 2024 (czwartek) godz. 9:00 - chemia (PR)
16 maja 2024 (czwartek) godz. 14:00 - historia muzyki (PR)
17 maja 2024 (piątek) godz. 9:00 - geografia (PR)
17 maja 2024 (piątek) godz. 14:00 - języki mniejszości narodowych (PP)
20 maja 2024 (poniedziałek) godz. 9:00 - język polski (PR)
20 maja 2024 (poniedziałek) godz. 14:00 - języki mniejszości narodowych (PR)
21 maja 2024 (wtorek) godz. 9:00 - historia (PR)
21 maja 2024 (wtorek) godz. 14:00 - język hiszpański (PR), język hiszpański (DJ)
22 maja 2024 (środa) godz. 9:00 - informatyka (PR)
22 maja 2024 (środa) godz. 14:00 - historia sztuki (PR)
23 maja 2024 (czwartek) godz. 9:00 - fizyka (PR)
23 maja 2024 (czwartek) godz. 14:00 - język włoski (PR), język włoski (DJ)
24 maja 2024 (piątek)
PP – poziom podstawowy; PR – poziom rozszerzony; DJ – poziom dwujęzyczny
** Dodatkowe zadania egzaminacyjne w języku obcym z biologii, chemii, fizyki, geografii, historii, matematyki mogą rozwiązywać absolwenci szkół lub oddziałów dwujęzycznych.
Egzamin maturalny w części ustnej sprawdza między innymi poziom opanowania umiejętności odczytywania utworów literackich i tekstów kultury oraz znajomości lektur obowiązkowych.
Na ustną część egzaminu przewidziano 30 minut, w tym:
Losowany zestaw egzaminacyjny będzie zawierał dwa zadania:
Pamiętaj: w zadaniu 2. tekst kultury dołączony do zadania ma przede wszystkim zainspirować cię do rozwinięcia tematu w oparciu o wybrane teksty literackie. Tak więc masz dowolność w wyborze materiału, możesz samodzielnie stawiać tezy i dochodzić do różnych interpretacyjnych wniosków.
Pamiętaj: każda wypowiedź musi mieć trójdzielną kompozycję: wstęp (teza/hipoteza), rozwinięcie (argumenty), zakończenie (wnioski).
Krok 1 - tematyka
Zastanów się uważnie czego dotyczą wylosowane tematy (przeczytaj je uważnie kilka razy).
Krok 2 - problem/teza
Spróbuj określić główny problem, tezę (znajdź słowa-klucze, które Ci w tym pomogą), musisz rozpoznać zadaną w poleceniu intencję, zgodnie z którą przygotujesz swoją wypowiedź.
Krok 3 - interpretacja
Dokonaj interpretacji dołączonego tekstu kultury pod kątem wskazanego w temacie problemu.
Krok 4 - przykłady
Zastanów się, jakie znasz teksty / konteksty, które mają związek z tematem i jesteś w stanie je przywołać, by udowodnić postawioną tezę. Ten etap jest bardzo ważny, bo sam weryfikujesz swoją wiedzę, umiejętności i przygotowanie merytoryczne.
Krok 5 - argumenty
Wypisz sobie argumenty, które wykorzystasz w wypowiedzi. Ważne jest, byś nie wybierał w tym miejscu utworów, których nie znasz, o których tylko coś słyszałeś, o których niewiele wiesz – tu potrzebna jest znajomość i pogłębiona interpretacja prezentowanego materiału. Musisz wybierać świadomie – argumenty i dowody.
Krok 6 - język wypowiedzi
Pamiętaj by twoja wypowiedź była zgodna z zasadami żywego słowa, poprawna językowo i stylistycznie.
Krok 7 - wnioski
Pamiętaj o sformułowaniu wniosków, odwołaniu się do postawionej na początku tezy.
I tak oto powstał konspekt:
I. Wstęp
II. Teza
III. Argumenty
Teraz pora na Twoją wypowiedź monologową. Masz 10 minut na to, aby zachwycić swoim wystąpieniem członków komisji egzaminacyjnej.
Słuchając Twojej odpowiedzi komisja przede wszystkim sprawdza czy:
Bezpośrednio po tym, jak zakończysz swoją wypowiedź, rozpocznie się ok. 5 minutowa rozmowa z komisją na temat Twojej wypowiedzi.
Rozmowę prowadzą egzaminatorzy, którzy mogą zadać od 1 do 3 pytań.
Pamiętaj! Pytania mogą dotyczyć:
Twoja wypowiedź podczas rozmowy oceniana jest ze względu na to, czy jest ona:
O osiągnięciu pełnego Twojego sukcesu na egzaminie ustnym decydują:
Akcja utworu rozgrywa się w noc zaduszną i obejmuje 3 godziny (od 21 do 24). Ich upływ jest wyraźnie zaznaczony – odmierzany jest pianiem koguta, dzwonieniem zegara i gaśnięciem świec.
Miejscem akcji jest niewielka chatka księdza. Opowieść Gustawa przenosi ją w przestrzeń ówczesnej Litwy – do jego rodzinnej miejscowości, pobliskiego lasu itp.
Pustelnik rozmawia z księdzem przez trzy godziny nazwane kolejno:
Pustelnik opowiada o tragedii miłosnej, którą przeżył. Wspomina swoją miłość, ślub ukochanej z innym mężczyzną, porównuje swoje dzieje między innymi do Cierpień młodego Wertera.
Pustelnik mówi o śmierci i interpretuje ją na trzy sposoby:
Pustelnik ujawnia swoje imię - Gustaw.
Pojawia się tu klasyczno-polemiczna dyskusja o miłości, nauce, sile wiary, zabobonach.
Na koniec Godziny rozpaczy Gustaw przebija swoje serce sztyletem i żyje nadal.
Jak interpretować ten fakt?
Można odczytać gest Gustawa jako scenę symboliczną – jego „śmierć” nie jest śmiercią rzeczywistą, ale odejściem od świata ludzi w krainę samotności i wyobcowania.
Jest refleksją o charakterze filozoficznym .
Przestroga brzmi podobnie jak nakaz z Części II:
Godziny rozdzielone są gaśnięciem kolejnych świec i lampy, a także pianiem koguta.
Czwarta część „Dziadów” jest utworem, który ukazuje romantyczną wizję świata – przestrzeni wielowymiarowej, miejsca, w którym ścierają się tajemnicze siły.
Bohaterowie są wykreowani na zasadzie kontrastu i reprezentują odmienne poglądy i przekonania:
Gustaw buntuje się przeciwko obyczajom, przesądom i konwenansom, które krępują uczucia i odbierają ludziom prawo do osobistego szczęścia. Buntuje się przeciwko wzorom romantycznego wychowania, które nie pasuje do faktycznego, rzeczywistego świecie. Ten świat rządzi się odrębnymi prawami, bezwzględnymi i okrutnymi – a Gustaw miał inne oczekiwania, które zrodziły się na gruncie czytanych lektur i które to lektury ukształtowały jego uczucia, pozwoliły mu uwierzyć w idealny obraz kobiety. Zgodnie z filozofią romantyczną świata nie można więc poznać jedynie za pomocą rozumu, potrzebne są także uczucia i wiara.
Dlatego Gustaw prosi o przywrócenie obrzędu dziadów i apeluje nie tylko o pomoc w imieniu cierpiących dusz, ale także o to, by nie zamykać się na uczucia i wartości obecne w świecie od lat.
„Przedwiośnie” – to metaforyczne odniesienie się do etapu rozwoju Polski, czy też państwowości polskiej.
Przedwiośnie w naturze to okres przejściowy – już nie „zima” ale jeszcze nie „wiosna”. Okres niewoli i rozbiorów Polski już minął, ale daleko jeszcze do pełnego rozkwitu niezależnego, silnego ekonomicznie i społecznie państwa. Widać już pierwsze oznaki „życia”, ale nie wiadomo jeszcze jakie ono będzie.
Przyczyną powstania „Przedwiośnia” jest „polskość” Żeromskiego. Uznawany przez wielu za „sumienie narodu” autor był zdecydowanym propaństwowcem, ale był pełen obaw o dalsze losy młodego państwa. Był rozczarowany ostrymi sporami politycznymi, ogromnymi kontrastami w zamożności, niewystarczającym tempem reform i postawą inteligencji, której czuł się częścią a która nie potrafiła udźwignąć ciężaru modernizacji Polski. Najbliższą mu ideowo postacią z powieści jest Szymon Gajowiec, zwolennik reform i pracy u podstaw.
„Przedwiośnia” to dekada rozpoczynająca się w roku wybuchu I WŚ (1914) w Baku, a kończąca się w marcu 1924 r. - czyli w roku wydania powieści – w Warszawie, sceną marszu robotników na Belweder. Pozostałe główne miejsca akcji to: Moskwa, Charków, dworek w Nawłoci i folwark w Chłodku.
„Przedwiośnie” to powieść niejednorodna gatunkowo. Odnajdujemy w niej wątki polityczne, ideowe, społeczne, publicystyczne, obyczajowe i romansowe.
Jednym z motywów przewodnich powieści są współczesne autorowi wydarzenia historyczne oraz starcie idei politycznych. „Przedwiośnie” to swego rodzaju dyskusja o tym, jaka ma być przyszła Polska? Jaka powinna być? Jak uniknąć grożących jej niebezpieczeństw? Stawiane na wiele sposobów pytanie - co dalej z Polską i z polskim narodem? - pozostaje bez odpowiedzi.
„Przedwiośnie” można uznać za tzw. Bildungsroman, co z niemieckiego tłumaczy się jako „powieść o formowaniu” albo raczej o dojrzewaniu. Opisane w powieści 10 lat życia Cezarego Baryki to okres, w którym kształtowały się jego poglądy i przekonania, w którym formował się w wymiarze psychologicznym, społecznym, politycznym i moralnym. Obserwujemy ten proces, ale nie poznajemy „końcowego efektu”. Możemy tylko domniemywać, jakim człowiekiem stał się bohater i czy nadał sens swemu życiu.
Portret społeczeństwa w „Przedwiośniu” to wizerunek bardzo krytyczny, piętnujący brak dojrzałości moralnej i intelektualnej polskiego narodu. Po odzyskaniu niepodległości, polskie społeczeństwo jest mocno rozwarstwione ekonomicznie, skonfliktowane politycznie i światopoglądowo. Skrajnymi przykładami są z jednej strony ubogie i niewykształcone masy wśród których usiłują „pracować” prący do rewolucji komuniści, z drugiej obojętne na problemy społeczne zamknięte we własnym kręgu, względnie zamożne ziemiańskie „elity”. Społeczeństwo nie jest dojrzałe na tyle aby oddolnie zbudować obywatelskie państwo.
Związany jest ze szczególną rolą wyznaczoną przez Żeromskiego tej grupie społecznej. Inteligencja – czyli ludzie wykształceni, zajmujący się pracą umysłową, mają obowiązek wziąć odpowiedzialność za świat. Ich zadaniem jest kształcić, przewodzić intelektualnie grupom mniej wykształconym, kreować opinię publiczną, wskazywać właściwe normy i wzorce. Przedwiośnie jest bolesnym rozrachunkiem autora w etosem inteligenta, który zawodzi miotając się w poszukiwaniu własnej tożsamości (Lulek, Gajowiec, Baryka). Budowa nowoczesnego państwa wymaga odwagi, ale nie rewolucji.
Rewolucja w „Przedwiośniu” to bezsensowna makabra: to bolszewickie rzezie i kaźnie, to mordowanie ludzi, to terror i zniszczenie, to paskudna komunistyczna mrzonka odciągająca młodych ludzi od skupienia się wokół budowania nowoczesnego państwa polskiego (Lulek indoktrynujący Barykę, „awangarda Sowietów” w marszu na Belweder). Rewolucja komunistyczna to najpoważniejsze zagrożenie dla Polski i jej obywateli. Autor przestrzega przed nią, równocześnie ukazując, jakie procesy mogą do niej prowadzić.
To mocno zaakcentowany wątek w „Przedwiośniu”. Należący do rodziny Wielosławskich majątek ziemski w Nawłoci jest opisany niczym Anty-Soplicowo. To zjadliwa krytyka ludzi, którzy żyją – a raczej bezmyślnie wegetują - w oderwaniu od rzeczywistości, w samozadowoleniu i w obłudzie. To „klasa próżniacza”, warstwa zdegenerowana, niezainteresowana odbudową Polski, niezdatna do kierowania państwem – dla nich bez znaczenia jest czy Polska jest wolna, czy pod zaborami, bo nie ma to wpływu na ich życie.
To motyw powszechnie kojarzony z „Przedwiośniem”. Powstały w wyobraźni Seweryna Baryki, który opowiadając o nich synowi tęsknił do Polski i idealizował ją. Można je odczytywać na wiele sposobów. Szklane domy to zarówno symbol nadziei i marzeń o wolnej, sprawiedliwej, silnej, mlekiem i miodem płynącej Polsce, ale również symbol porażki, utraconych złudzeń i rozczarowania tą nową Polską, która jest bardzo odległa od marzeń i wyobrażeń.
„Przedwiośnie” nie ma jednoznacznego zakończenia, każdy z czytelników może samodzielnie „dopisać” sobie ciąg dalszy. Nie wiemy co się stało z Baryką po przyłączeniu się do marszu robotników idących w kierunku Belwederu, nie wiemy co zdecydowało, że przyłączył się do tego marszu, ani nie wiemy czy rzeczywiście się przyłączył czy „poszedł swoją drogą”.
Powieść powstała pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku. Pisząc „Nad Niemnem” Orzeszkowa skorzystała z bardzo popularnej konwencji, snując opowieść o pogmatwanych przez czas i historię, przeplatających się dziejach dwóch szlacheckich rodów. Na przykładzie żyjących po sąsiedzku Korczyńskich i Bohatyrowiczów, których więcej dzieli niż łączy, autorka dokonała diagnozy współczesnego im społeczeństwa polskiego, wciąż leczącego traumę po upadku powstania styczniowego.
Wedle Orzeszkowej główną chorobą toczącą społeczeństwo był zanik poczucia narodowej wspólnoty, czego przyczyną był rozkład więzi społecznych i rodzinnych. Receptą na to miał być – stanowiący dopełnienie pozytywistycznego programu - powrót od historii, do wspólnych ideałów, tradycji i symboli. Elementy tej diagnozy znajdziemy w trzech głównych wątkach powieści.
Konflikt między Korczyńskimi - gospodarzami dworu a osiadłymi w zaścianku Bohatyrowiczami nie wybuchł nagle, ale rozwijał się podsycany mniej lub bardziej znaczącymi incydentami, które pogłębiały narastającą od lat niechęć między zaprzyjaźnionymi kiedyś rodami. Korczyńscy nie chcieli oddać Bohatyrowiczom koni, które wyrządziły szkodę w dworskim zbożu. Zaściankowi dochodzili przed sądem praw do kawałka łąki (wygon), która rzekomo należała kiedyś do nich. Błahe zdarzenia urastały do rangi problemów, a strony sporu pozostawały nieprzejednane, choć tracili na tym i jedni i drudzy.
Takie konflikty były bardzo na rękę carskim władzom, których działania zmierzały do ekonomicznego osłabienia i zubożenia polskiej szlachty. Ani Bohatyrowiczom nie było łatwo, ani Korczyński nie opływał w luksusy. Ciężko pracował nad ocalenie majątku w bardzo niesprzyjających okolicznościach.
Represje po powstaniu, kontrybucje, uwłaszczenie chłopów carskim dekretem, przekazywanie utraconych majątków wyłącznie w rosyjskie ręce, wszystkie działania zaborcy przyczyniały się do pogłębiania się problemów polskiej wsi. Chłopom i zaściankowi brakowało ziemi, a obciążone zastawami, kredytami i karami za udział w powstaniu dwory szlacheckie, pozbawione dodatkowo w wyniku carskiej „reformy” świadczeń ze strony chłopów cierpiały na brak rąk do pracy i nie wykorzystywały swego potencjału.
Wedle autorki „Nad Niemnem” taki stan rzeczy jest owocem zaniku poczucia wspólnoty narodowej, zaniku więzi, która łączyła Korczyńskich i Bohatyrowiczów w trakcie powstania styczniowego. Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz (bracia Benedykta i Anzelma) przyjaźnili się, konspirowali, walczyli i zginęli razem w imię wolności Polski i równości jej mieszkańców. Po dwóch dekadach od upadku powstania te szczytne ideały i patriotyczne hasła poszły w zapomnienie, przysłonięte kwestiami ekonomicznymi. Orzeszkowa nawołuje do solidaryzmu społecznego, do zgodnej współpracy różnych warstw społeczeństwa, widząc w tym szansę na przetrwanie i rozwój całego narodu
Główną rolę w wygaszeniu tego konfliktu odegrał Witold Korczyński, syn Benedykta, reprezentant młodego pokolenia Polaków. Wykształceni, ceniący pracę, obyci w świecie, otwarci na nowinki techniczne i modernizacje nie zaniedbywali wyższych wartości i szacunku dla tradycji narodowych. Wedle Orzeszkowej możliwa była taka zmiana pokoleniowa. Do nich należała przyszłość i od nich zależała przyszłość Polski. Symbolicznym wyrazem tego ponownego porozumienia się „dworu z ludem” jest ślub Jana Bohatyrowicza i Justyny Orzelskiej (krewnej Korczyńskich). Praktycznymi efektami optymistycznego zakończenia tego wątku są: dla Korczyńskiego – dostęp do najemnej siły robocza dla majątku, dla Bohatyrowiczów – możliwość dzierżawienia i uprawiania dworskich gruntów.
Równolegle z konfliktem pomiędzy dworem a zaściankiem wrze inny spór – konflikt pokoleniowy. Toczy się on głównie wewnątrz rodziny Korczyńskich. Najważniejszy – z perspektywy przesłania całej powieści - jest spór pomiędzy ojcem a synem, czyli pomiędzy Benedyktem Korczyńskim a jego synem Witoldem. Jest to przykład klasycznego konfliktu pokoleń, w którym zderzają się młodość, pasja i wiara we własne możliwości z gorzkimi nieraz doświadczeniami i straconymi złudzeniami.
Trudy codziennego zmagania się z realiami ekonomicznymi dla zapewnienia bytowania rodzinie i utrzymania majątku, zdusiły w Benedykcie entuzjazm i młodzieńcze ideały. Niegdysiejszy zwolennik pracy u podstaw i solidaryzmu społecznego, stał się surowym, zawziętym pragmatykiem (spór o ziemie, dochodzenie odszkodowań). Postawa Witolda drażni go naiwnością i bezkrytyczną wiarą w postęp, równość społeczną, naukę czy rozwój techniki.
Kulminacją sporu jest rozmowa, w której Witold przychodzi do ojca bronić interesów zaścianka, nad którym wisi konieczność zapłacenia odszkodowania po przegranej sprawie sądowej z Korczyńskim. Witold posuwa się nawet do groźby samobójstwa, a jego zaangażowanie i naiwny ale szczery zapał, uświadamiają Benedyktowi, że Witold jest bardzo podobny do jego brata Andrzeja. W końcu dostrzega w synu również samego siebie, tylko młodszego o dwadzieścia lat.
Prawdziwa wartość porozumienia, do którego w końcu dochodzi pomiędzy Benedyktem a Witoldem, leży w tym, że każdy z nich potrafił wysłuchać, przyjąć i zaakceptować racje adwersarza. Benedykt potrafił uświadomić synowi, że ideały – aby nie stały się mrzonkami lekkoducha - należy konfrontować z twardą rzeczywistością i niektóre z nich mogę tej konfrontacji nie sprostać. Witold przekonał ojca, że przynajmniej należy spróbować, czego wymiernym efektem było darowanie długu mieszkańcom zaścianka.
Wątek miłosny w „Nad Niemnem” wydaje się być – bardzo istotnym – ale jednak dopełnieniem dwóch opisanych poprzednio. Jest to o tyle ciekawe, że powieść pierwotnie miała ukazać się pod tytułem „Mezalians” i opowiadać o przełamującym kasowe ograniczenia romansie Jana i Justyny. W miarę pisania powieści (ukazywała się w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym”) Orzeszkowa zmieniała rozkład akcentów, ale miłość jest bardzo ważnym elementem całej opowieści.
Dwa najważniejsze wątki miłosne dzieli kilka stuleci ale łączy podobieństwo bohaterów. Pierwszy z nich, to ten opowiadający o uczuciu łączącym Jana i Cecylię, mitycznych założycieli i protoplastów rodu Bohatyrowiczów, którzy przybyli nad Niemen w czasach panowania ostatniego z Jagiellonów. Drugi to uczucie łączące bohaterów „współczesnych” - Jana Bohatyrowicza i Justynę Orzelską.
Ród Jana bardzo podupadł od czasów świetności i dawni dumni szlachcice toczą obecnie zwykłe chłopskie życie. Justyna, która majętna również nie jest, należy jednak do rodu Korczyńskich, posiadaczy dworu i dóbr ziemskich.
Bohatyrowicz i Orzelska powielają właściwie historię Jana i Cecylii. Wedle legendy, tamci również byli „nierównej kondycji”, a w puszczy nad Niemnem szukali schronienia i miejsca na nowy początek. To co łączyło jednych i drugich, to szacunek dla pracy i dla drugiego człowieka, umiłowanie tradycji, patriotyzm i odnalezienie sensu bytowania w codziennym trudzie. Różnice związane z pochodzeniem nie mogły być przeszkodą dla osób gotowych do poświęceń, darzących się wzajemnym szacunkiem i zaufaniem. Justyna, „dumna rezydentka” dworu Korczyńskich, miała ponadto odwagę aby odrzucić zaloty pustych arystokratów. Tej odwagi zabrakło Marcie Korczyńskiej, która w obawie przed ostracyzmem nie zdecydowała się na związek z ukochanym Anzelmem.
Opisując te dwa związki Orzeszkowa przedstawia miłość jako połączenie romantycznej, szczerej fascynacji z partnerskim związkiem spełniającym się we wspólnych działaniach i zainteresowaniach. To miłość dojrzała, taka która potrafi wznieść się ponad rodzinne niesnaski, czy społeczne podziały, ponieważ bierze się z głębokiej wspólnoty duchowej i intelektualnej partnerów.
„Granica” dotyka problemu kształtowania się odrodzonego państwa polskiego i związanych z tym przemian społecznych.
Równość obywateli wobec prawa i jednakowe szanse indywidualnego rozwoju istniały tylko teoretycznie.
Pozycja społeczna i wykształcenie wciąż były - w dużym stopniu – pochodną urodzenia i posiadanego majątku.
O pozycji kobiety decydowała pozycja jej męża, a małżeństwa zawierane niezgodnie ze statusem społecznym i majątkowym wciąż były mezaliansem.
Rozwarstwienie społeczne nie malało, a na istniejące już różnice nakładały się:
Akcja powieści toczy się w trzeciej dekadzie XX wieku, a sceną większości wydarzeń „Granicy” jest nienazwane polskie miasto gdzieś na prowincji.
Śledząc losy bohaterów trafiamy do Boleborzy – rodzinnej miejscowości Ziembiewicza, do posiadłości Tczewskich w Chązebnej i w Piesznie. Niektóre wątki toczą się również w Warszawie, na południu Francji i w Paryżu.
„Granicę” uznaje się za powieść psychologiczną, społeczną i filozoficzną. Fabułę melodramatyczną można w dużym uproszczeniu sprowadzić do opisu losów trójkąta miłosnego (Ziembiewicz, Biecka, Bogutówna) ale mocno osadzonego w pełnej napięć i kontrastów, konkretnej rzeczywistości społecznej.
Autorka stawia bohaterów powieści w obliczu niełatwych wyborów moralnych i surowo rozprawia się z mieszczańską obłudą i relatywizmem.
Obraz zamożnej prowincjonalnej elity skontrastowany jest z obrazem pozostałych warstw społecznych, w tym tych żyjących w skrajnej nędzy.
Symbolem tego drastycznego rozwarstwienia i nieprzenikania się jest kamienica Kolichowskiej (na pierwszym piętrze luksusowo żyje właścicielka kamienicy – w piwnicach niemalże wegetują bezrobotni w warunkach urągających ludzkiej godności).
Prawda o człowieku i moralna ocena jego postępowania zależy od pozycji tego człowieka w hierarchii społecznej.
Szczególnie widać to w „moralności” ludzi zaliczających się do elit społecznych – inaczej ocenia się postępki równych sobie, a inaczej niższych statusem majątkowym społecznym i towarzyskim.
Człowiek, który awansował do wyższej warstwy społecznej (Ziembiewicz) łagodzi wewnętrzne konflikty sumienia konformizmem i skłonnością do usprawiedliwiania się.
„Granica” uznawana jest za powieść nowatorską, ze względu na nietypowe na ówczesne czasy rozłożenie akcentów. Główny nacisk położony został na interpretację i analizę wydarzeń, na analizę ich przyczyn i skutków, a nie na liniowy rozwój opowieści.
Już na samym początku dowiadujemy się jak skończyła się historia Zenona Ziembiewicza, który robi efektowną karierę – zostaje prezydentem miasta, lecz w rezultacie uwikłania się w nieszczęśliwy trójką miłosny, najpierw zostaje porzucony przez żonę, potem oślepiony kwasem przez odrzuconą kochankę, a w efekcie popełnia samobójstwo.
Nałkowska „zmusza” czytelnika do porzucenia pytania „co będzie dalej” na rzecz pytania „dlaczego do tego doszło”. Co sprawiło, że były dziennikarz, popularny w mieście prezydent, wciąż młody przecież człowiek wydawałoby się u progu wielkiej kariery, popełnia samobójstwo?
Historia, którą poznajemy przede wszystkim z perspektywy głównego bohatera, jest dla autorki przyczynkiem do rozważań nad kwestią różnic w postrzegania siebie i postrzeganiu nas przez innych ludzi.
Wedle autorki człowiek ma skłonność do stawiania się w centrum świata i do myślenia o sobie lepiej niż myślą inni, z drugiej strony szuka potwierdzenia tego swojego osądu siebie na zewnątrz i jest zawiedziony kiedy tego potwierdzenia nie znajduje.
Główny bohater nie potrafił odpowiedzieć sobie na pytanie, które sam sobie postawił „Jesteśmy tacy, jakimi nas widzą inni, czy też tacy, za jakich sami się uważamy?” Jednak im bardziej nie chciał dać się zaszufladkować, wpisać w żadną normę, w którą można by go wpisać, tym bardziej jego zachowania były schematyczne i powtarzalne.
W odniesieniu do każdego człowieka da się przywołać wiele różnych sądów. Tak jak Zenon różnie był oceniany przez Justynę, Elżbietę czy współpracowników, tak i Justyna była kim innym w oczach Zenona, jego żony, Kolichowskiej czy też Jasi Gołąbskiej.
Ziembiewicz był jednak przekonany o swojej wyjątkowości i o tym, że ta wyjątkowość pozwoli mu uniknąć negatywnych konsekwencji czynów, które potępiał u innych (np. romanse ojca), ale usprawiedliwiał u siebie.
Konfrontując własne wyobrażenie o sobie Ziembiewicza z tym, co sądzą o nim inni (Elżbieta, Justyna, Czechliński) Nałkowska sygnalizuje, że być może to, jak nas widzą ludzie, jest ważniejsze (dla prawdziwości tego obrazu) niż to, czym jesteśmy we własnych oczach.
„Granica” to powieść o konsekwencjach przekraczania granic. Symboliczny, metaforyczny tytuł pozwala na spojrzenie na treść powieści pod bardzo wieloma aspektami.
W najprostszym znaczeniu „granica” znaczy tyle, co linia rozgraniczająca dwie przestrzenie. Przywołując bardziej różnorodne znaczenia o granicach możemy mówić w zasadzie w każdym kontekście: moralnym, obyczajowym, fizycznym, filozoficznym czy też psychologicznym i wiele takich granic znajdziemy w powieści Nałkowskiej.
Bardzo wyraźna granica dzieląca ludzi według ich zamożności i statusu społecznego.
Błogie wyobrażenia o polskiej demokracji, mogącej ziścić równość szans, zostają zderzone z brutalną rzeczywistością, w której ludzi należący do warstw wyższych i nizin społecznych dzieli nie dająca się przebyć odległość. To dwa różne światy.
Powieściowym symbolem tego podziału jest kamienica Kolichowskiej. Materialny status wyznaczany jest przez piętro, na którym się mieszka, a „sufity i podłogi” poszczególnych pięter oddzielają bogatych od mniej zamożnych, a tych od ubogich i bezrobotnych.
„Co dla jednych jest podłogą, dla drugich staje się sufitem”.
W piwnicach kamienicy Kolichowskiej, zamienionych na „mieszkania”, gnieździ się więcej ludzi niż na pozostałych piętrach domu.
O tym, jak „naturalny” jest ten podział dla zamożnych warstw społecznych, świadczy postawa Kolichowskiej, dla której nie ma nic dziwnego w tym, służba ma osobne schody i jada resztki z pańskiego stołu, choć przecież „służąca, to taki sam człowiek jak każdy innych;
Inne przykłady: „próg gabinetu” Zenona jako prezydenta miasta, czy wejście do ogrodu, podwórze…
To bardzo subiektywna granica, po przekroczeniu której stajemy się moralnie za coś odpowiedzialni - nawet jeśli mamy odpowiadać „tylko” przed własnym sumieniem. Przekroczenie tej granicy oznacza, że zrobiliśmy coś, czego nie powinniśmy albo nie zrobiliśmy czegoś, co powinniśmy zrobić ze względu na to kim jesteśmy, jaką funkcję pełnimy lub jakimi wartościami się kierujemy.
Dwa najbardziej jaskrawe przykłady przekroczenia tej granicy przez głównego bohatera to jego romans z Bogutówną i rozkaz strzelania do robotników.
Zenon wikłając się w romans z Justyną, już po ślubie z Elżbietą, nie złamał wprawdzie prawa, ale naruszył powszechnie obowiązujące normy etyczne. Względem Elżbiety dopuścił się zdrady i złamania przysięgi małżeńskiej. Wielką krzywdę wyrządził również Justynie, cynicznie ją wykorzystując, by w końcu zmusić ją do usunięcia dziecka, które mogłoby zaszkodzić mu w karierze.
Akceptując strzelanie do robotników upominających się o prawo do godnego życia przekroczył granice powierzonej mu – również przez tych ludzi - władzy. Zawiódł jako prezydent i jako człowiek.
O przekraczaniu granicy moralnej, a w zasadzie o braku odpowiedzialności moralnej, można mówić w odniesieniu do całej elity społecznej przedstawionej w powieści. Moralnym obowiązkiem ludzi takich jak Tczewscy, Czechliński czy nawet Kolichowska powinna być opieka nad słabszymi, mniej zaradnymi, nie radzącymi sobie w trudnych czasach kryzysu. O ile Ziembiewicz (człowiek władzy) miewał jeszcze jakieś wątpliwości czy dylematy moralne, o tyle pozostali zaprezentowani są jako osoby kompletnie nie poczuwające się do tego rodzaju odpowiedzialności wobec osób z niższych klas społeczeństwa. Krańcowym przykładem jest oczywiście rozkaz użycia ostrej amunicji przeciw demonstrującym robotnikom.
Jest to granica między tym, co subiektywne (co sądzimy o sobie my), a tym co obiektywne (co sądzą o nas inni). Czy jesteśmy tacy, jakimi nas widzą inni, czy też tacy, za jakich sami się uważamy?
W przypadku człowieka, który żyje i postępuje wedle zasad, które wyznaje i głosi, ta granica może być niedostrzegalna, ponieważ jego wizerunek „zewnętrzny” nie powinien odbiegać od tego, jak on sam siebie widzi i ocenia.
W powieści, w odniesieniu do Ziembiewicza, jest to jednak granica postawiona bardzo wyraźnie. Główny bohater „Granicy” pozostaje w permanentnym konflikcie ze sobą i swoimi przekonaniami. Ceną za awans w strukturze społecznej było wyrzeczenie się siebie i młodzieńczych ideałów. Ziembiewicz stał się mistrzem kompromisów i usprawiedliwiania się przed sobą samym zrzucaniem odpowiedzialności na niepomyślne zrządzenia losu.
Wedle autorki możliwości poznawcze człowieka są mocno ograniczone, często więc błędnie ocenia otaczającą go rzeczywistość i samego siebie. To może prowadzić do podejmowania decyzji, których konsekwencje mogą okazać się nieprzewidywalne.
Potencjalnie możliwości percepcyjne człowiek są ogromne, ale ograniczane są one przez wiele elementów: a to wykształcenie lub jego brak, a to status społeczny, a to warunki zdrowotne albo sytuacja rodzinna itp.
Jeśli człowiek rozwija się, pozostaje w zgodzie z samym sobą, z ideami i wartościami, które są mu bliskie i zrozumiałe, to granice poznania pozostają otwarte. W przeciwnym wypadku mogą stać się barierami nie do pokonania.
Na to, gdzie leży granica odporności psychicznej człowieka, składają się zarówno czynniki genetyczne jak i środowiskowe. Przekroczenie tej granicy sprawia, że w człowieku pojawiają się poczucie krzywdy, bezradność, rezygnacja a czasem złość. Człowiek przestaje być sobą. Odporność psychiczna to po prostu umiejętność radzenia sobie ze stresem
Dla Justyny Bogutówny takim punktem krytycznym stało się usunięcie dziecka na żądanie Ziembiewicza. Związany z tym stres, narastające poczucie winy i tęsknota za tym nienarodzonym dzieckiem wpędza ją w obłęd, prowadzi do nieudanej próby samobójczej i do zemsty na byłym kochanku.
Zenon Ziembiewicz wielokrotnie wystawiał na próbę swoją odporność psychiczną i w jego przypadku zamiast punktu krytycznego lepiej chyba mówić o kumulacji przyczyn, które doprowadziły do samobójstwa. Wyrzeczenie się siebie i dawnych ideałów dla kariery, wiarołomstwo, odejście żony, krzywda wyrządzona Justynie i wreszcie krwawo spacyfikowana demonstracja robotników w jego mieście nie dały się w końcu zagłuszyć szukaniem winy wszędzie, tylko nie u siebie. Przegrał tę walkę z samym sobą, a samobójstwo – niczym tchórzliwa ucieczka przed odpowiedzialnością za własne czyny - było kolejną porażką.
Wybuch powstania listopadowego zastał Krasińskiego poza granicami kraju. Tylko wyraźny, kategoryczny zakaz ojca powstrzymał go przed powrotem i czynnym udziałem w powstaniu, tym bardziej jednak wstrząsnęło ono wyobraźnią poety. Oceniał je wprawdzie przez pryzmat ojcowskich poglądów i interpretacji, ale chęć wyrażenia swojego zdania na temat powstania była z dużym prawdopodobieństwem jedną z głównych przyczyn powstania „Nie-Boskiej komedii” i ujęcia tego pierwszy po Kongresie Wiedeński zrywu niepodległościowego Polaków w kategoriach rewolucji społecznej.
Dramat rozgrywa się na dwóch płaszczyznach, jako:
Te dwie płaszczyzny: metafizyczna i historyczna przenikają się w ww. wątkach.
Prezentacja postaci metafizycznych - zanim jeszcze poznajemy głównego bohatera, jesteśmy świadkami starcia złych i dobrych mocy o jego duszę:
Głównego bohatera dramatu (Mąż, nazywany później również Hrabią Henrykiem) poznajemy w szczególnej chwili, w czasie ślubu z Marią
Ślub z Marią – poczucie szczęścia i wzajemne obietnice;
Marzenia Męża – pragnienie poezji, poczucie pomyłki życiowej przy kochającej, ale zwykłej, ziemskiej żonie (jest to już skutek działania złych mocy);
Fantastyczny lot Męża za „Dziewicą” – wysłana przez złe duchy „uwodzi” bohatera, który pędzi za nią wśród skał, widząc w niej uosobienie miłości i poezji;
– ale w czasie podróży opada z niej fałszywa postać – pozostaje wizja trupa;
– wtedy Mąż pojmuje swój błąd i swoją klęskę;
– chór aniołów nakazuje mu wrócić do domu, gdzie odbyły się właśnie chrzciny jego syna.
Powrót Męża do domu – poszukuje on żony, pragnie pojednania;
– lecz okazuje się, że obłąkaną Marię zabrano do szpitala wariatów;
– mąż jedzie tam natychmiast, ale to spotkanie napawa go grozą – Maria twierdzi w obłędzie, że jest poetą, przedstawia na przykład poetycką wizję upadku świata, ujawnia także, że ich syn – Orcio też będzie poetą, po czym umiera, zostawiając przerażonego Henryka w rozpaczy;
Hrabia Henryk sam wychowuje syna, ale spełniają się najgorsze przepowiednie.
Widzimy ich obu 10 lat po śmierci Marii.
Syn Orcio przepełniony jest poezją, w dodatku traci wzrok.
Nieszczęśliwy ojciec staje się obojętny wobec różnych koncepcji filozoficznych.
Ma jeszcze ważną misję do spełnienia – walkę w dobie rewolucji, buntu mas przeciw arystokracji, której szlachetnym przywódcą zostanie.
Stronami sporu, przeciwnikami są:
Rewolucja rozpoczęła się i kroczy od zwycięstwa do zwycięstwa, lecz na drodze do pełnego triumfu jej przywódcy Pankracego stoi wciąż niepokonany Hrabia Henryk.
Arystokraci bronią się w katedrze św. Trójcy.
„Ze wszystkich błazenad najpoważniejszą jest małżeństwo” – taki cytat (z Wesela Figara miał poprzedzać Część I)
„Dziewica” może mieć kilka znaczeń:
Jako ta trzecia siła wkraczając pomiędzy dwoje ludzi, rozbija ich związek. Skutki są tak fatalne i nie można naprawić ich przy największej woli.
Zwraca tu uwagę wymiar moralny wątku, który rozważa typowo ludzkie przygody, jak wielka miłość, ślub, proza życia, pragnienie ucieczki, zdrada, zazdrość.
Z pewnością anioł, dobro, a tym samym pochwała – stoją po stronie rodziny i małżeństwa i reprezentują dobro, a Dziewica – reprezentuje zło i fałsz.
Krasiński sportretował w niej pełnego dylematów, wątpliwości i rozterek poetę-romantyka. Poetą jest nie tylko Mąż/Hrabia Henryk, jest nim również mały Orcio. Poetką – w stanie obłąkania i w chwili śmierci - jest również Maria.
Henryk - Poeta, czuł się obco w zwykłym świecie. Rzucając się w szalony pęd, dał się ponieść zwodniczej pasji, której uosobieniem była Dziewica, czym spowodował ciąg tragicznych wypadków, a w konsekwencji:
Przyjmując, że poezja jest wielkim dobrem, że wynosi poetę ponad zwykłych ludzi, że jest sposobem na poznanie prawdy, to życie poety i jego czyny nie mogą stać w sprzeczności z tymi ideałami.
Hrabia Henryk zgrzeszył pychą, egoizmem, użył poezji jako źródła rozkoszy – i ta wypaczona, fałszywa poezja stała się jego przekleństwem.
Poezja jest darem Boga – ktoś, kto go otrzymał, szczególnie powinien uważać na kuszenie i podszepty szatana, a głoszoną ideę winien poświadczać swoim życiem;
Dwie koncepcje poezji w romantycznym ujęciu Krasińskiego, to jakby dwie strony tego samego medalu: poezji wszechwładnej, siły nadprzyrodzonej – stwarzającej lub niszczącej.
Autor uzupełnia jednak tę wizję o wymiar moralny – rozlicza poetę z jego zwykłych, ludzkich czynów.
Akcja wesela rozgrywa się w bronowickiej chacie, w której zebrali się inteligenci z miasta i chłopi.
Akt ten nazywany jest realistycznym. Prezentuje typy gości z miasta i chłopów z Bronowic. Przedstawia przede wszystkim przepaść między chłopstwem a inteligencją. Do najważniejszych rozmów należą:
Akt I kończy się namowami Poety, aby Pan Młody zaprosił na wesele chochoła.
Akt ten określany jest jako fantastyczny. Do izby przybywają fantastyczni Goście tak zwane osoby dramatu czyli fantastyczne widma które ukazują się poszczególnym osobom.
Najpierw do domu wchodzi wywoływany Chochoł, który pyta: Kto mnie wołał, czego chciał?
Potem pojawiają się kolejne:
Marysi - Widmo – Widmo jest jej zmarłym narzeczonym, Ludwikiem de Laveuax.
Dziennikarzowi - Stańczyk – stanowi symbol mądrości.
Poecie - Rycerz – to Zawisza Czarny.
Panu Młodemu - Hetman Branicki – był postacią historyczną, brał udział w konfederacji targowickiej
Dziadowi - Upiór – to Jakub Szela, przywódca rabacji galicyjskiej
Duch Wernyhory, półlegendarnego kozaka-wróżbity – jego przepowiednie miały odnosić się do odrodzenia Polski.
Akt III to połączenie realizmu z symboliką, przynosi rozczarowanie.
Akt rozpoczyna zaśnięcie zmęczonego Gospodarza, który po początkowej „gorączce” walki staje się znużony i zapomina, jak ważna była wizyta Wernyhory.
Gospodarz powierzył złoty róg Jaśkowi, ale ten zgubił go schylając się po swoją „czapkę z piór”. W ten sposób zaprzepaszczona została szansa poderwania narodu do walki. Gospodarz zasypia, a lud z skosami na sztorc zbiera się i czeka na Wernyhorę. Jednak nadchodzi Chochoł - w takt jego muzyki porusza się uśpione społeczeństwo.
Dramat kończy się słowami chochoła: Miałeś, chamie, złoty róg.
Wyspiański poddaje w dramacie ocenie obie warstwy społeczne: chłopów i inteligencje. okazuje się, że inteligencja zawiodła, a chłopi nie dorośli do tak poważnego zadania.
Najazd Szwedów na Polskę w połowie XVII wieku. Centralnym wydarzeniem historycznym w powieści jest obrona Jasnej Góry.
Rzeczpospolita prowadziła w owym czasie dwie wojny na wschodzie, zmagając się z trwającym od 1648 r. powstaniem Chmielnickiego i z najazdem Moskwy, która zajęła ogromne obszary Litwy. Szwedzi, wykorzystując zaangażowanie zawodowych wojsk polskich w tych konfliktach, wkroczyli na terytorium Rzeczypospolitej z Pomorza Szczecińskiego i z Inflant. Część magnatów (Radziwiłłowie, Radziejowski, Opalińscy) uknuła spisek i zbuntowała się przeciw królowi Janowi Kazimierzowi. Chcieli osadzić na tronie wojowniczego Karola Gustawa i przy jego pomocy odbić utracone na wschodzie majątki.
Wkroczenie wojsk szwedzkich do Polski latem 1655 r. w łącznej sile około 40 000 (Wielkopolska i Litwa).
Kapitulacja:
Ucieczka Jana Kazimierza na Śląsk i wydanie w Opolu (20 listopada 1655 r.) uniwersału wzywającego naród do walki ze Szwedami.
Partyzantka chłopów Na Podkarpaciu, odbicie Szwedom Nowego Sącza (grudzień 1655 r.).
Obrona Częstochowy: 19 listopada - 27 grudnia 1655 r.
Powrót króla i złożenie ślubów w katedrze lwowskiej.
Czerwiec - lipiec 1656 r. - bitwy pod Warszawą; 30 czerwca zajęcie jej Przez Polaków, 28 - 30 lipca ponowne zajęcie jej przez Szwedów na kilka tygodni.
Stopniowe wycofywanie się Szwedów z ziem Polski i Litwy, wypierane przez wojska Stefana Czarnieckiego.
Ostateczne zakończenie zmagań 3 maja 1660 r. pokojem oliwskim.
Plan rodziców spodobał się młodym - tu rozpoczyna się wątek miłosny.
Zemsta na szlachcie zaścianka, która nie tolerując ich zachowania, wytłukła część kompanów Kmicica.
Mimo wielu wad Kmicic jest patriotą. Składa przysięgę wierności Radziwiłłowi sądząc, że magnat przystąpi do obrony kraju przed Szwedami. Gdy Radziwiłł publicznie oświadczył, że opowiada się po stronie Szwedów, Kmicic jest porażony przysięgą sprzeczną z pragnieniem walki. Okrzyknięto go zdrajcą i stracił ostatecznie możliwość pozyskania ręki Oleńki Bilewiczówny.
Zamach Kmicica w ostateczności nie powiódł się, ale próba tego czynu doprowadza do metamorfozy Kmicica (to punkt zwrotny w życiu bohatera).
Jako Babinicz przemierza szlak bojowy, walcząc przeciwko Szwedom. Jego trasa wiedzie: Litwa – Warszawa – Częstochowa – Śląsk – Małopolska – Lwów – Podlasie – Warszawa – Litwa. W czasie tej wojaczki Kmicic wsławia się czynami patriotycznymi, bierze udział w obronie Jasnej Góry, ratuje z opresji króla Jana Kazimierza. Czyn patriotyczny pociąga za sobą rehabilitację grzechów z przeszłości i pozwala zdobyć również rękę i serce Oleńki.
