Akcja rozgrywa się późnym latem 1811 r, (księgi I – X) oraz wiosną 1812 r. (księgi XI – XII). Miejscem wydarzeń jest dworek szlachecki w Soplicowie na Litwie i jego najbliższa okolica: zamek Horeszków, karczma Jankiela, zaścianek w Dobrzynie.
Wątek ten dotyczy głównie prób przygotowania na Litwie zbrojnego powstania, związanego z wojną francusko - rosyjską. ksiądz Robak usiłuje przygotować powstanie na Litwie, wspomagające Napoleona przeciw Rosji. Agituje do tego patriotycznego czynu szlachtę zaścianka. Plany krzyżuje mu zajazd zorganizowany przez Hrabiego i Klucznika. W trakcie bójki ksiądz otrzymuje ranę i na łożu śmierci wyznaje, że jest Jackiem Soplicą.
To historia uczucia, które łączyTadeusza i Zosię. Uczucia prawdziwego i spełnionego, choć z przeszkodami.
Para zakochanych bohaterów to potomkowie Ewy Horeszkówny i Jacka Soplicy, których rozdzieliła stanowcza decyzja Stolnika (Ewa wyjechała z mężem na Sybir i tam zmarła, zostawiając córkę, a Jacek rozpił się, potem ożenił się i po śmieci żony zostawił Tadeusza bratu, z daleka starając się kierować jego wychowaniem, łożąc na utrzymanie Zosi). Tadeusz i Zosia są reprezentantami dobrze wychowanej, pełnej ideałów szlachty, zdolnej do troski o ojczyznę i wrażliwej na los poddanych (Tadeusz wraz z Zosią podejmuje decyzję o uwłaszczeniu).
Kłócą się Horeszkowie z Soplicami, głównie Sędzia i Hrabia. Zamek pozostał po śmierci Stolnika i został nadany Soplicom. Jednak Hrabia - potomek Horeszków - również zgłaszał do niego prawa. Toczył się proces. Hrabia poczuł się nim znudzony ale Klucznik Gerwazy, opowiadając o dziejach zamku, wzniecił w nim wolę walki. Zamek stał się przyczyną zajazdu. Ten zatarg dzieli litewską szlachtę i doprowadza do bratobójczej walki. Zamiast wspólnie organizować powstanie przeciw najeźdźcy, zajmują się załatwianiem interesów i problemów z przeszłości. Sprawa zakończyła się polubownie dopiero wraz z małżeństwem potomków obu rodzin: Zosi i Tadeusza.
Pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na pokolenie nadawało życiu szlachty i ich codzienności głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych czasów, kiedy wszystko miało swój określony porządek i miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty, niemal patriotycznym obowiązkiem. Życie w Soplicowie toczy się według ogólnie przyjętych zasad obyczajowości szlacheckiej. Jest to ściśle przestrzegana etykieta, wynikająca z hierarchicznego porządku społeczności, gościnność, kultura stołu, polowania, grzybobrania, ceremonia zaręczyn, rady szlacheckie i zajazdy.
Przyroda w Panu Tadeuszu stanowi integralną część świata przedstawionego, spełnia wiele ról. Stanowi epizod akcji, ukazuje piękno kraju, opis jest całością niezależną od akcji, podkreśla tęsknotę autora za ojczyzną, miłość do ojczystych krajobrazów. Mickiewicz poprzez opisy natury eksponuje ludzkie uczucia, zachowania.
Najważniejszym środkiem artystycznym stosowanym przy opisie przyrody są animizacje i personifikacje. Jest ona ściśle zespolona z człowiekiem. Nakreślony pejzaż jest również pejzażem wewnętrznym, tzn. oddającym stan ducha bohaterów. Znaczącą funkcją opisów przyrody jest konstruowanie nastroju sielskości. Ostoja polskości – dworek soplicowski - otoczony jest przez naturę. Wszystkie elementy, pojawiające się w poemacie, są znane, zwyczajne, naturalne dla przyrody nadniemeńskiej. Uporządkowane - dają harmonijny obraz Litewskiej natury.
Litwa jest dla A. Mickiewicza domem-ojczyzną, którą zmuszony był opuścić.: „Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie: Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po Tobie”.
Motyw ten odnosi się również do dworku w Soplicowie, który jest archetypem szlacheckiego domu. Arkadyjski dworek jest tu ostoją polskości. To miejsce bezpieczne, uporządkowany, gościnne. Ściany pełne są obrazów dawnych bohaterów, zegar z kurantem wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego, a mieszkańcy dworku kultywują tradycję i przestrzegają dobrych staropolskich zwyczajów.
Wydarzenia „Pana Tadeusza” rozgrywają się w czasie historycznym - w latach 1811-1812, w dobie walk napoleońskich, które dla Mickiewicza (piszącego epopeje w latach 1832-1834) są już historią.
Główne wydarzenia historyczne utworu to ekspansja Napoleona na Rosję, ze szczególnym uwzględnieniem wojsk polskich. W utworze występują również postaci historyczne, natomiast historia jeszcze wcześniejsza zawarta została w słynnym koncercie Jankiela.
Historia rozgrywa się w tle perypetii bohaterów, ale wywiera na nich wpływ. Jest obecna we wspomnieniach, w kulcie do narodowych pamiątek, w budowie fabuły. Szlachta deklaruje gorący patriotyzm.
