Antyk

Dwa określenia epoki

• antyk (od łac. słowa antiqus – dawny) 
• starożytność. 

W dawniejszej literaturze: 

• Antyk oznacza historię i kulturę krajów basenu Morza Śródziemnego, a w szczególności Grecji i Rzymu.
• Starożytność pojmowano natomiast jako pojęcie szersze, obejmujące swym zasięgiem także pozostałe kręgi kulturowe, takie jak cywilizacje Sumerów, Egiptu czy świat, o którym mówią księgi Starego Testamentu. 

Dzisiaj podziały te już nie obowiązują. Terminy antyk i starożytność są równoprawne i można je stosować wymiennie.

Starożytność to okres w historii od wynalezienia pisma do V w. n.e. kulturę europejską ukształtowały: Grecja, Rzym i chrześcijaństwo. 

• Antyk – pojęcie określa epokę, która obejmuje starożytność grecko-rzymską. Zaczyna się od powstania pierwszych utworów literackich pochodzących z ok. VIII w. p.n.e. 
• Biblia – powstała w innym kręgu kulturowym, mniej więcej od XIII w. p.n.e. do I w. n.e. 

Okresy historyczne 

Przyjmuje się cztery wielkie okresy w dziejach kultur starożytnej Grecji i Rzymu: 

• Okres przedklasyczny (archaiczny) IX-VI w. p.n.e. 
• Okres klasyczny V-IV w. p.n.e. 
• Okres hellenistyczny IV-I w. p.n.e. 
• Okres rzymski I w. p.n.e.- VI w. n.e. 

Filozofia epoki 

Filozofia powstała w starożytnej Grecji (ok. VIII-VI w. p.n.e.) i stała się pierwszym znanym sposobem wyjaśniania świata i zjawisk przyrodniczych bez konieczności odwoływania się do mocy boskich. Filozofowie greccy odrzucili mitologiczną wizję świata i próbowali opisać rzeczywistość za pomocą rozumu. 

• cel – całościowe poznanie rzeczywistości i określenie miejsca, jakie zajmuje w niej człowiek 
• główny przedmiot rozważań pierwszych greckich filozofów – poszukiwanie podstawowej zasady, a jednocześnie niepodzielnej substancji decydującej o naturze całego kosmosu 

Sokrates

Jeden z najwybitniejszych filozofów epoki, nauczyciel Platona. W jego rozumowaniu główną rolę odgrywała metoda heurezy – czyli stawianie pytań. Uznawał istnienie absolutnego dobra (którym wg niego była doskonałość osobista) i absolutnej prawdy, które można poznać za pomocą tzw. żywego dialogu. Interesowało go dobre i uczciwe życie, w ten sposób zapoczątkował etykę. Uważał, że to, co dobre, wyrasta z mądrości, zatem by być dobrym – trzeba być mądrym. Stworzył pojęcie cnoty, którą utożsamiał ze szczęściem, świadomością dobra i zła. Twierdził, że zachowywanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania. 

Platon

Uczeń Sokratesa. Jest twórcą pierwszego systemu filozoficznego, tzw. idealizmu obiektywnego. Uważał, że byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych. Twierdził, że rzeczywistość to świat pozorów, prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, którego należy mieć świadomość i do którego należy dążyć. Platon najwyższą wartość poznawczą przypisywał duszy, która wg niego obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideach. 

Arystoteles

Uważany za najwszechstronniejszego myśliciela i uczonego starożytności. Zajmował się niemal wszystkimi ówczesnymi dziedzinami wiedzy. W dziedzinie etyki wprowadził pojęcie ideału, do którego człowiek powinien dążyć. Za szczęście uważał czynienie dobra i życie w cnocie. Stworzył także etykę złotego środka – czyli poszukiwanie umiaru we wszystkim, co człowiek czyni, a także uważał, że szczęście polega na życiu rozumnym i dążeniu do doskonałości. 

Postawy filozoficzne

Stoicyzm

Doktryna filozoficzna, której twórcą jest Zenon z Kition. Jej zwolennicy propagowali życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności jako najwyższą cnotę i warunek szczęścia. 

• Człowiek nie ma wpływu na bieg wydarzeń, jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest zaakceptowanie prawa natury.
• Człowiek powinien w życiu kierować się rozumem, a nie emocjami (cnota) oraz dążyć do osiągnięcia równowagi ducha (umiar).
• Należy zachować „stoicki spokój”, czyli dystans wobec wyroków fortuny – wszelkiego zła i dobra, które przytrafia się człowiekowi.

Epikureizm

Doktryna filozoficzna stworzona przez Epikura z Samos, zgodnie z którą życie szczęśliwe jest tożsame z życiem moralnym. Za szczęście Epikurejczycy uznawali brak cierpień. W literaturze pod nazwą epikureizmu kryje się często dążenie do korzystania z uciech życia, ale z umiarem. 

Dobre życie polega na doznawaniu przyjemności.

Podstawową przyjemnością jest radość życia, sam brak cierpienia. 

Należy korzystać z każdej chwili – hasło Horacego „Carpe diem” – chwytaj dzień.

Nie należy bać się śmierci, bo „dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas”. 

Hedonizm

Nurt filozoficzny, którego twórcą jest Arystyp z Cyreny. Nazwa pochodzi od greckiego słowa „hedone”, które znaczy rozkosz. Hedoniści uważali rozkosz cielesną za jedyny cel życia człowieka i naczelny motyw ludzkiego postępowania. 

• Najwyższym dobrem i celem życia człowieka są przyjemności.
• Ważne są doznania teraźniejsze – to, co było i to, co będzie nie ma znaczenia. 

Sofiści

Prawdy obiektywne nie istnieją.

Sceptycy

Nie wiemy, jaka jest naprawdę rzeczywistość (wszystko jest względne), więc powinniśmy się powstrzymać od wydawania o niej sądów.

Cynicy

Kwestionowanie (bojkot) wszelkich norm społecznych – nie ma społeczeństwa, są tylko indywidualne jednostki.

Cechy literatury antycznej

Mimesis (naśladownictwo) 

Dzieło obrazuje rzeczywistość, przedstawia prawdopodobnego bohatera, z którym odbiorca może się utożsamić.

Decorum (stosowność) 

Odpowiedniość formy i stylu (języka) dzieła do treści.

Podporządkowanie funkcjom 

Odbiorca najczęściej znał treść dzieła, dzięki czemu mógł się skupić na przeżywaniu emocji lub czerpaniu rozrywki.

Proporcjonalność – harmonia elementów, umiar

Przemyślana kompozycja utworu, np. podział na trzy części: wstęp, rozwinięcie i zakończenie (Arystoteles).

Wzorce osobowe epoki

Heros 

• nieustraszony, honorowy, bezkompromisowy 
• biegły w rzemiośle żołnierskim 
• mający posłuch wśród podwładnych 

Przykład literacki – Homer „Iliada” (Achilles, Hektor)

Buntownik

• łamie reguły nawet te, ustanowione przez bóstwa 
• odważny 
• skłonny do poświęcenia siebie w imię wyznawanych racji 

Przykład literacki – mitologia (Prometeusz) 

Tułacz (podróżnik, homo viator)

• konsekwentny i uparty w poszukiwaniu drogi powrotnej 
• odważny 
• otwarty na świat 
• sprytny i zaradny, polega głównie na sobie 

Bohater tragiczny 

• postawiony przed koniecznością dokonania wyboru między równorzędnymi racjami, co zawsze przynosi złe skutki (tzw. konflikt tragiczny) 
• jego życiem kieruje fatum (los, przeznaczenie), skazany na klęskę 
• próbując uniknąć przeznaczenia, swoim działaniem przyspiesza jego spełnienie się (tzw. ironia tragiczna) 
• ciąży na nim wina tragiczna, błędnie rozpoznaje i ocenia własną sytuację, co prowadzi do katastrofy 
• kieruje się dobrymi intencjami 

Przykład literacki – Sofokles „Król Edyp”, „Antygona” 

Przykład literacki – Homer „Odyseja” (Odys) 

Antyk jako fundament kultury europejskiej

• rozwój literatury na gruncie mitologii 
• narodziny teatru 
• architektura i sztuka – powstanie klasycznego ideału piękna 
• szkoły filozoficzne 
• demokracja i społeczeństwo obywatelskie 
• ideał człowieka – piękny i dobry (kalokagatia) 
• fundamenty prawa i organizacji państwa 

Lektury obowiązkowe

J. Parandowski, Mitologia 

Homer, Iliada (fragm..) 

Sofokles, Antygona