Guślarz – przewodniczy obrzędowi dziadów, zaklęciami przywołuje po kolei pokutujące duchy
Duchy pojawiąjące się w Dziadach cz. II to:
Dziady – Obrzęd obchodzono nocą z 1 na 2 listopada w Zaduszki. Miał na celu pomoc duszom potępionym, które nie mogły zerwać więzi łączących je z ziemskim życiem i odejść w zaświaty. Wywoływano duchy i częstowano je jadłem i napojem - symboliczne odpuszczenie win. Przenikanie się świata materialnego i nadprzyrodzonego - wartości oparte są na prawach natury, serca i uczuć, a nie zdrowego rozsądku i rozumu.
Pełny tytuł brzmi: „Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem” i pokrótce streszcza tematykę dzieła.
Spór między rodami - konflikt o zamek między Horeszkami a Soplicami stanowi oś fabuły.
Tradycja - Pielęgnowanie dobrych obyczajów, które wprowadzają ład w życiu człowieka, zostało podniesione do rangi patriotycznego obowiązku.
Obraz przyrody - Natura harmonizując ze stanem ducha bohaterów, staje się równoprawnym bohaterem utworu, a nie tylko tłem wydarzeń.
Przemiana - Dotyczy opisanej przez Mickiewicza społeczności oraz poszczególnych bohaterów.
Historia - Rozgrywa się w tle perypetii bohaterów, wywiera na nich wpływ. Jest obecna we wspomnieniach, w kulcie narodowych pamiątek, w budowie fabuły.
Miłość - różne rodzaje: nieszczęśliwa i tragiczna, fizyczna, prawdziwa i spełniona (choć z przeszkodami), powierzchowne zauroczenie oraz żywiona do ojczyzny.
Dom - Arkadyjski dworek w Soplicowie jest ostoją polskości.
Kwestia winy i kary, dobra i zła, przewrotności losu, problemy związane z władzą. Głównym tematem jest dążenie do władzy. Balladyna, kroczy drogą zbrodni, popełnia czyny naganne, co doprowadza do jej śmierci.
Makbet Szekspira to przykład dramatu szekspirowskiego. Jest to studium psychologiczne zbrodni. Szekspir ukazał degradację moralną bohatera. Możemy śledzić proces psychologiczny w umyśle zbrodniarza: powstawanie pierwszych myśli o zbrodni oraz początkowe wahania i obawy. Po pierwszym zabójstwie Makbet nie miał już oporów przed zabijaniem każdego, kto stanie na jego drodze do władzy.
Utwór przestrzega przed uleganiem swoim rojeniom i chorym ambicjom. Konsekwencje czynów bohaterów były dramatyczne. Nadmierne ambicje i żądza władzy doprowadziły do śmierci wielu osób i wprowadzenia władzy tyrańskiej. A przede wszystkim zniszczyły samych sprawców: spowodowały halucynację Makbeta, obłęd Lady Makbet oraz śmierć obojga. Szekspir udowadnia, że człowiek jest sam sprawcą swojego nieszczęścia - dokonuje wolnych, świadomych wyborów, a jeśli się podda namiętnościom, poniesie klęskę.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Makbeta W. Szekspira: wina i kara, zbrodnia, literacki obraz wielkich namiętności, władza, literacki portret kobiety (portret femme fatale), jak kształtują bohaterów literackich ich wybory, fatum czy wolna wola – od czego zależy los?
Pan Tadeusz to epopeja narodowa, w której Mickiewicz ukazuje odchodzący w przeszłość świat szlachecki. Mickiewicz portretuje wygląd miejsc (dworek, ogród, gospodarstwo, las), codzienność szlacheckich bohaterów, ich obowiązki i rozrywki, charaktery, poglądy, zachowania. Poeta ma świadomość, że ten świat odchodzi w przeszłość. Stąd często powtarzające się słowo ostatni: ostatni na Litwie woźny Trybunału, Gerwazy ostatni z dworzan hrabiego z Horeszków, ostatni król, który przyjeżdża na polowanie, Sędzia wspomina ostatnie sejmiki, ostatni zajazd na Litwie, ostatnia staropolska uczta, Podkomorzy - ostatni co tak poloneza wodzi.
Obraz ojczyzny w Panu Tadeuszu jest wyidealizowany. Idealizacja pojawia się na wielu płaszczyznach. Wyidealizowany jest patriotyzm, w Soplicowie panował kult narodowych pamiątek - na ścianach wisiały portrety bohaterów narodowych, zegar wygrywał Mazurka Dąbrowskiego, nawet tabakierka księdza Robaka miała walory patriotyczne - przypominała kult Dąbrowskiego, Napoleona, Kościuszki. Idealizowany jest też stosunek bohaterów do obowiązków czy tradycji. Świat przedstawiony w utworze tworzy przestrzeń zamkniętą, bezpieczną, uporządkowaną. Soplicowo i jego okolice przypominają arkadię, gdzie ludziom czas płynie na rozrywkach. Można powiedzieć, że w Panu Tadeuszu obraz ojczyzny jest sakralizowany, czyli uświęcony, o czym Mickiewicz otwarcie pisze w epilogu: święty i czysty.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Pana Tadeusza A. Mickiewicza: obraz życia szlachty, dawne obyczaje, staropolska gościnność, bohater romantyczny (Jacek Soplica), przemiana bohatera, miłość, patriotyzm, epopeja, sielankowy obraz świata.
Dziady część III jest dramatem narodowym, czyli podejmuje problematykę narodowo-wyzwoleńczą. Ważnym tematem w utworze jest martyrologia narodu polskiego (męczeństwo narodowe, zbiorowe cierpienia). Jej przykładem są aresztowania i więzienie młodych Polaków, zsyłki na Sybir, nieludzkie
traktowanie i złe warunki życia w więzieniach. Reakcją Polaków na prześladowania jest bunt. Formą buntu jest też postawa prometejska Konrada, który występuje przeciw Bogu w imię dobra ludzkości.
W Dziadach części III omówiony został też problem despotyzmu (bezwzględnej władzy jednostki). Mechanizmy działania opierają się na niszczeniu przeciwników (prześladowania, więzienia, zsyłki) i faworyzowania popleczników (nadawanie Urzędów, orderów). Symbolem despotyzmu jest car.
W Dziadach części III Mickiewicz głosi mesjanizm. Porównuje cierpienia narodu do męki Chrystusa. Pokazuje, że są one niezawinione i przysłużą się wszystkim narodom. Polska dzięki męczeństwu zbawi siebie i świat. W utworze został przedstawiony krytyczny obraz społeczeństwa polskiego.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Dziady cz. III A. Mickiewicza: walka dobra ze złem, bunt, samotność, poeta i poezja, relacja Bóg – człowiek, patriotyzm, szaleńcy, marzyciele, zwycięzcy i pokonani, martyrologia narodu, ofiara, cierpienie, indywidualizm, prometeizm, przemiana wewnętrzna bohatera, ewolucja polskiego bohatera romantycznego – od Gustawa (nieszczęśliwego kochanka), przez Konrada (poetę i buntownika), do Pielgrzyma (Ustęp).
Kordian jest dramatem romantycznym. Akcja rozgrywa się w kilku miejscach i dotyczy dojrzewania głównego bohatera do walki o niepodległość ojczyzny. Bohaterowie w dramacie zostali dobrani tak, by Kordian mógł się określić wobec różnych wartości (Grzegorz, Laura, Wioletta, Papież, car Mikołaj I i wielki książę Konstanty).
Kordian jest niezwykle wrażliwy i skłonny do autorefleksji. Jest marzycielem o usposobieniu poetyckim i indywidualistą o wysokich aspiracjach. Czuje się niezrozumiany i samotny. Buntuje się przeciw światu, w którym nie może sobie znaleźć miejsca. Przeżywa ból świata i aby go ukoić myśli o samobójstwie. Niespełnione uczucie sprawia, że Kordian podejmuje próbę samobójczą. Jednak zachowuje życie i zmienia swą postawę. Staje się bojownikiem o sprawę narodową i patriotą. Nie traci jednak wrażliwości i skłonności do uciekania w świat marzeń i wyobraźni.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Kordiana J. Słowackiego: młodość, bunt, samotność, nieszczęśliwa miłość, bohater romantyczny, podróż, wędrówka, różne oblicza patriotyzmu, różne drogi do wolnej ojczyzny w twórczości polskich romantyków, dylematy moralne, relacja człowiek – Bóg, mity narodowe.
Lalka jest powieścią realistyczną i pokazuje szeroką panoramę społeczną. Akcja właściwa Lalki obejmuje lata 1878 – 1879, retrospekcje sięgają czasów kampanii napoleońskiej, Wiosny Ludów, powstania styczniowego. Lalka przedstawia obraz życia różnych warstw społecznych w XIX wieku: arystokracji, mieszczaństwa (polskiego, niemieckiego, żydowskiego), inteligencji i biedoty. Prus bardzo pesymistycznie ocenia społeczeństwo polskie. Przedstawione w powieści grupy społeczne są hermetyczne, nie tworzą wspólnoty, trudno znaleźć im wspólne wartości, do których wszyscy mogliby się odnieść. Bohaterowie mają cechy typowe dla grupy społecznej, z której pochodzą. Są też ciekawymi portretami psychologicznymi. Wymowa Lalki jest bardzo pesymistyczna, ukazuje upadek romantycznych i pozytywistycznych ideałów, głęboki kryzys polskiego społeczeństwa i brak perspektyw rozwoju zniewolonej Polski.
Najbardziej widocznym wątkiem powieści jest wątek miłosny, który skupia się wokół Wokulskiego i Izabeli. Od pewnego momentu życie Wokulskiego organizuje uczucie do Izabeli. Jest ono motorem wszystkich działań bohatera. Jednak Wokulski idealizuje Izabelę, a fascynacja Łęcką przesłania mu cały świat. Wokulski jest człowiekiem bardzo samotnym, mimo że otoczony jest ludźmi. On sam uważa, że nigdzie nie pasuje, czuje się obco i wśród arystokracji i wśród kupców. Tragizm Wokulskiego bierze się nie tylko z nieszczęśliwej, niespełnionej miłości. Ma źródło również w wewnętrznym rozdarciu, spowodowanym nie tyle niemożnością podjęcia kluczowych życiowych decyzji, co konsekwencjami wyborów, których dokonywał, a które oddalały go coraz bardziej od ideałów bliskich mu w młodości. Prus charakteryzuje w powieści idealistów - marzycieli, którzy stają się fanatykami idei, w którą wierzą, a która nimi zawładnie i zdominuje realne postrzeganie świata.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Lalkę B. Prusa: idealizm, marzenia, miasto, miłość i szaleństwo, kapitalizm, metafizyka, codzienność, świat jako teatr, powieść realizmu krytycznego, ambicje, samotność, cierpienie, nierówność społeczna.
Akcja utworu rozgrywa się w latach 60-tych XIX wieku w lipcu. Bohaterowie Dostojewskiego to głównie mieszkańcy Petersburga. W powieści zaprezentowane są różne grupy społeczne. W dziewiętnastowiecznej Rosji szczególnie rozbudowana była administracja i system policyjny. Petersburg przedstawiony jest jako miasto nierówności społecznej, przestępstw, nędzy i prostytucji. Stolica Rosji ma odrażający wygląd - to brudne ulice, ponure kamienice, ciemne ciasne mieszkania, brudne cuchnące podwórka, domy publiczne. Miasto przypomina piekło, wpływa na losy i kształtuje postawy bohaterów.
„Zbrodnia i kara” pokazuje przewinienia bohaterów oraz odpowiednie do nich kary. Dostojewski podkreśla, że kara jest nieodłącznym następstwem przewinienia, ale też szansą na odkupienie. Zbrodnia i kara to studium psychologiczne zbrodni i zbrodniarza. Poznajemy otoczenie, które deprawuje człowieka. Głównym bohaterem jest Rodion Raskolnikow, w którym miasto budzi odrazę i chęć zmiany świata. Stąd w jego umyśle narodziła się teoria o ludziach niezwykłych, mających prawo do wzniesienia się ponad zasady moralne. Raskolnikow dokonał podwójnego morderstwa, po których nie potrafił zachować się racjonalnie. Wyrzuty sumienia sprowadziły na niego chorobę. Pod wpływem Soni przyznaje się do winy, a w czasie katorgi - dzięki poniesionej karze i miłości Soni - odrodził się moralnie.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Zbrodnię i karę F. Dostojewskiego: zbrodnia i zbrodniarze, moralność, miłość, miasto, szaleństwo, alkoholizm, wina i kara, granice wolności, wiara.
Wesele jest przykładem dramatu symbolicznego. Dramat wprowadza zjawy i symbole jako nośniki wielu znaczeń. Widma, pojawiające się na weselu i rozmawiające z wybranymi osobami, pogłębiają ich portrety psychologiczne. Wyspiański przedstawił obraz chłopów i inteligencji. Pokazuje chłopów jako niewykształconych, ale ciekawych świata, silnych i zarazem niebezpiecznych. Mają oni krytyczny, zdystansowany stosunek do inteligencji. Inteligenci nie rozumieją chłopów i ich życia. Cechuje ich poczucie wyższości, ale nie nadają się na przywódców narodu, ponieważ brak im woli działania. Zjawy i symbole pojawiające się w Weselu w sposób obrazowy przekazują określone idee. Wyspiański w rozprawił się z polskimi mitami narodowymi: z mitem społecznym, mitem chłopa Piasta, mitem arkadyjskiej wsi, mitem etosu inteligenta.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Wesele S. Wyspiańskiego: ocena narodu polskiego, niepodległość, ojczyzna, powstanie, rozliczenie z mitami narodowymi, konflikty społeczne, tradycja romantyczna, taniec, artysta, sen, synkretyzm sztuk.
Przedwiośnie jest powieścią polityczną. Akcja rozgrywa się około 1920 roku w Baku, w Warszawie i w Nawłoci. Wspomniane są także wydarzenia z 1831 r. (pamiętnik Kaliksta Baryki) oraz z 1914 r. (wybuch I wojny światowej). Żeromski snuł rozważania nad drogami rozwoju kraju i przedstawił je w formie powieści. Utwór ma charakter polemiczny i krytyczny wobec rzeczywistości. Akcja jest schematyczna i ma umożliwić prezentację koncepcji politycznych. Cezary Baryka jest bohateremdojrzewającym, czyli musi się określić wobec prezentowanych poglądów.
Żeromski przedstawia obraz kraju u progu niepodległości. Ówczesna Polska to kraj nierówności społecznych. Ziemiaństwo w Nawłoci wiedzie próżniacze życie, chłopi w Chłodku żyją w nędzy, ciężkie jest życie robotników w Warszawie, bogate mieszczaństwo pławi się w przepychu. W tak trudnej rzeczywistości Polska przeżywała niejako „przedwiośnie” swojego istnienia. Stąd tytuł utworu, który sugeruje również początki dojrzewania głównego bohatera. Postaci wprowadzone są w taki sposób, by Cezary mógł określić w relacjach z nimi swój światopogląd, tożsamość narodową i młodzieńcze emocje. Żeromski przedstawia trzy koncepcji rozwoju Polski: mit szklanych domów, reformy i rewolucja. Są one skontrastowane z bezrefleksyjnym trzymaniem się przeszłości.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Przedwiośnie S. Żeromskiego: historia, rewolucja, polityka, dojrzewanie, młodość, miłość, matka, miasto, wybory życiowe, tułaczka, przemiana, szlachta ziemiańska, dworek, arkadia.
Dżuma to powieść parabola, którą można odczytywać na różne sposoby. Dosłownie treść dotyczy choroby. W szerszej interpretacji dżuma jest metaforą zła - to zło świata, wobec którego trzeba przyjąć jakąś postawę, ale też i zło w nas, z którym musimy sobie poradzić. Akcja utworu toczy się w algierskim mieście Oran. Dżuma ukazuje postawy moralne ludzi w sytuacji zagrożenia. Camus przedstawił różne reakcje na sytuację nagłą, nietypową, zakłócającą codzienność. Jedni reagowali apatią, poczuciem beznadziejności, inni zaczęli korzystać z życia. Historia księdza Paneloux pokazała, że niektórzy zmienili swoje poglądy na życie, jeszcze inni podjęli walkę (na przykład Rieux, Tarrou, Rambert).
Albert Camus analizuje motywację działań bohaterów aktywnych. O ich wartości moralnej decydowało to, czy przyłączyli się do walki z dżumą. Powieść związana jest z filozofią egzystencjalną, dlatego pokazuje świat jako miejsce absurdu. Ma charakter uniwersalny, przedstawione postawy są typowe i charakterystyczne dla każdego czasu i społeczności. W Dżumie Camus zawarł prawdy na temat ludzkich reakcji na zło - są one różne. W pierwszej chwili człowiek reaguje, cierpi fizycznie i moralnie, szuka rozwiązań, wyjścia dla siebie. Później następuje przyzwyczajenie, zmęczenie, osłabienie uczuć, a nawet próba przystosowania się. To sprawia, że zło nigdy nie zostanie zwalczone do końca.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Dżumę A. Camusa: sytuacje graniczne, walka ze złem, świętość, przyjaźń, epidemia i zaraza, absurd życia, kondycja człowieka, przemiana, literackie portrety lekarzy, choroba, cierpienie, śmieć, poświęcenie, miasto.
Tango to dramat awangardowy, łączący różne konwencje. Akcja rozgrywa się w połowie XX wieku w mieszkaniu rodziny inteligenckiej. Mrożek podkreśla cztery główne problemy współczesności: kryzys rodziny, wartości, inteligencji, sztuki. Brak zasad moralnych w rodzinie Artura wynika z braku wartości we współczesnym społeczeństwie. Przedstawiając rodzinę w Tangu Mrożek posłużył się parodią. Ciekawie pokazana jest stopniowo zmiana stosunków między inteligentem a prostakiem (rodzinąArtura a Edkiem). Jest to dramat groteskowy, który ukazuje świat na opak. Ma też cechy absurdu, w którym sytuacja realistyczna jest punktem wyjścia dla absurdalnych wydarzeń. Mrożek przeanalizował jak rodzi się totalitaryzm - zaczyna się od upadku tradycyjnych wartości, co powoduje chaos. Znikają ideały, zostaje pustka, którą trzeba wypełnić. Tęsknota za przywróceniem porządku rodzi myśl o silnej władzy. Okazuje się, że nawet ideologia nie jest wtedy potrzebna, wystarczy brutalna siła, dyktatura. Świat pozbawiony zasad nie może się przed nią obronić.
Motywy, z którymi możesz na maturze powiązać Tango Sławomira Mrożka: wolność, bunt, totalitaryzm, władza, tradycja, rodzina, rola inteligencji, sztuka i artysta, nowoczesność, taniec, dramat absurdu, deformacja świata, groteska.
Błąd kardynalny to błąd rzeczowy świadczący o nieznajomości treści i problematyki lektury obowiązkowej, do której odwołujesz się, w zakresie:
Błąd kardynalny może dotyczyć wyłącznie lektur obowiązkowych wskazanych w podstawie programowej jako lektury do omówienia w całości (nie we fragmentach). Nie ma powodów do paniki! Ta definicja nie oznacza, że za każdą pomyłkę związaną z którąś z lektur obowiązkowych egzaminator wyzeruje całą pracę.
Za kardynalny błąd nie zostanie uznane np. pomylenie nazwisk autorów, czy imienia bohatera – pod warunkiem, że nie ma to istotnego wpływu na Twoją argumentację (np. pomylone zostało jedynie imię, ale losy bohatera, jego motywacja i działania zostały przedstawione prawidłowo, zgodnie z treścią lektury). Jeśli pozostałe elementy dotyczące interpretacji i fabuły są zgodne z treścią książki, nie grozi Ci błąd kardynalny.
Błąd kardynalny będzie wówczas, gdy pomyłka dotycząca fabuły lektury obowiązkowej zupełnie zniekształci, zakłamie, zafałszuje tok rozumowania w argumentacji i w związku z tym jest całkowicie niezgodny z przebiegiem akcji, z całością problematyki utworu. Wszystko więc zależy od konkretnego tematu i Twojej argumentacji. Jeśli Twój tok rozumowania jest poprawny, logiczny i można wywnioskować, że znasz lekturę, wówczas taki błąd nie przekreśli Twojej pracy, nie będzie błędem kardynalnym, ale błędem rzeczowym. Zatem – aby uznać pomyłkę za błąd kardynalny – egzaminator musi być pewny, że nie znasz lektury i nie wiesz o czym piszesz.
1. Powtórz dokładnie wszystkie lektury obowiązkowe - przede wszystkim lektury obowiązkowe omawiane na lekcjach w całości. Kluczowa będzie tu znajomość najważniejszych scen utworu, motywacji oraz charakterystyki bohaterów. Warto wypisać sobie motywy literackie, które pojawiają się w każdej z tych lektur, przyjrzeć się bohaterom – jakie mają cechy, czego są symbolem.
2. Omijaj pisanie o rzeczach, których nie jesteś pewien - jeśli nie jesteś pewny swojej wiedzy z lektury, wiesz że masz braki – po prostu o niej nie pisz! Wybierz inny tekst. Odwołuj się tylko do tekstów, które znasz, których jesteś pewny.
Podsumowując:
Błąd kardynalny jest rodzajem pomyłki, która wpływa na argumentację i Twój tok rozumowania i świadczy o całkowitej nieznajomości tematyki oraz problematyki utworu - czyli Twoja interpretacja, analiza i argumentacja świadczą o nieznajomości lektury. Jeśli jednak Twój tok rozumowania jest poprawny i można z niego wywnioskować, że znasz lekturę, ale w tekście zdarzył się błąd, to nie przekreśla to całej pracy.
Poważny błąd rzeczowy to błąd świadczący o:
1) nieznajomości wskazanej w poleceniu lektury obowiązkowej, do której się odwołujesz, w zakresie innym niż w przypadku błędu kardynalnego, tj. np. błąd w przypisaniu autorstwa, w użyciu błędnego nazwiska/imienia bohatera, dotyczący losów bohaterów drugoplanowych lub wątków innych niż główne
2) nieznajomości utworu literackiego lub tekstu kultury, do którego się odwołujesz, innego niż lektura obowiązkowa (każdy błąd merytoryczny)
3) braku wiedzy dotyczącej wybranego przez Ciebie kontekstu, np. błędne przywołanie pojęć lub faktów historycznych.
Ten sam błąd rzeczowy powtórzony kilkakrotnie jest liczony jako jeden błąd! Np. konsekwentne stosowanie błędnego imienia bohatera, którego można w jednoznaczny sposób zidentyfikować, podczas gdy pozostała część Twojej wypowiedź świadczy o znajomości lektury - będzie potraktowany jako błąd rzeczowy.
Na maturze z języka polskiego ważna jest nie tylko znajomość treści omówionych lektur, ale także motywy i toposy, którymi charakteryzują się poszczególne dzieła.
Z definicji słownikowej:
Topos – powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej kultury, cywilizacji. Zatem w literaturze to wielokrotnie powtarzający się motyw, charakterystyczny dla jakiegoś kręgu kulturowego, pozostaje uniwersalny mimo upływu lat (z języka greckiego topos oznacza miejsce).
Topos budowany jest na zasadzie obrazu, mającego na celu opis jakiejś sytuacji. Można go wyrażać nie tylko w literaturze, ale także w sztukach plastycznych czy nawet muzyce.
Topos posiada swoje cechy charakterystyczne, można go rozpoznać po:
Topos arkadii wiąże się z poszukiwaniem własnego miejsca na świecie, powrotem w rodzinne strony i ucieczki do raju.
W sensie metaforycznym arkadia to każda przestrzeń, w której człowiek czuje się szczęśliwy, ma wszystko, czego pragnie (kraina wiecznej szczęśliwości). Topos arkadii często jest powiązany z motywem małej ojczyzny, np. w "Panu Tadeuszu".
Topos homo viator (człowiek podróżnik, tułacz, wędrowiec, pielgrzym) ma swój początek w historii mitologicznego Odyseusza.
Znajduje swe źródło w wierszu Tyrtajosa Rzecz to piękna.
Topos nieśmiertelnej sławy poety, nieśmiertelności poezji:
Topos ten bierze się z wiersza antycznego poety Horacego Exegi monumentum ("Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu")
Warto, abyś kojarzył kilka z częstych toposów i motywów pojawiających się w literaturze.
Alegoria może być motywem, przedmiotem, postacią, które poza dosłownym znaczeniem mają także sens przenośny.
Alegoria wymaga od odbiorcy pewnej wiedzy o tradycjach kulturowych.
Na przykład patrząc na szkielet z kosą, wiemy, że jest to obraz śmierci.
Kobieta z zawiązanymi oczami i wagą w dłoni jest znakiem sprawiedliwości.
Liczne alegorie zawierają bajki – występujące w nich zwierzęta pokazują pewne z góry określone ludzkie cechy:
Symbol nie tyle „ujawnia swoje znaczenie”, co „je sugeruje”. To odbiorca dopełnia je kontekstem historycznym, kulturowym i swoim doświadczeniem, przez co może być odczytywany na wiele różnych sposobów. Na przykład:
Ptak w naturze dosyć agresywny, jest symbolem zdecydowanie innych wartości;
Od zarania ludzkości uważana jest za znak nadprzyrodzony, któremu przypisuje się jednak krańcowo odmienne znaczenia;
Może symbolizować:
Jeśli wyrazimy się używając powszechnie znanych słów, obecnych w języku od dawna — zrozumie na każdy lub prawie każdy. Jeśli tę samą treść przekażemy używając młodzieżowego slangu lub środowiskowej gwary – krąg rozumiejących nas odbiorców znacznie się zmniejszy.
Jeśli odwołamy się do tradycyjnej alegorii, albo do utrwalonej w tradycji symboliki – większość, bez większego wysiłku powinna zrozumieć takie obrazowe przedstawienia. Jeśli jednak posłużymy się jakąś nietypową alegorią, lub symbolem, który dopiero co przyszedł nam do głowy - postawimy odbiorcę przed koniecznością rozwiązania zagadki, co mamy na myśli.
Alegoria ma z góry ustalony sens w kulturze i w tradycji i w każdym utworze występować będzie w tym samym znaczeniu, zaś znaczenie symbolu może być różne, zależne od kontekstu, epoki, intencji i doświadczeń autora dzieła.
Tekst o charakterze argumentacyjnym jest wypowiedzią, w której prezentujesz swoje stanowisko wobec jakiegoś zagadnienia i uzasadniasz je. Co to znaczy?
To znaczy, że możesz znaleźć się w sytuacji, w której albo zostaniesz poproszony, albo sytuacja „wymusi” na tobie konieczność wypowiedzenia się, by:
To ważne, byście rozumieli, na czym polegają podstawowe różnice między rozprawką, którą pisaliście na egzaminie ósmoklasisty, a wypowiedzią argumentacyjną na maturze (poziom podstawowy).
Do sformułowania stanowiska nie wystarczy prosta odpowiedź na pytanie o rozstrzygnięcie zawarte w temacie. Polecenia maturalne nie zawierają takich pytań, są raczej zaproszeniem do rozważenia jakiegoś problemu.
W argumentacji nie możesz posługiwać się tylko wiedzą o elementach fabuły przywołanych przez siebie utworów. Argumentowanie wymaga od Ciebie umiejętności interpretacyjnych, odwoływania się do sensów tekstów, ich problematyki, często także umiejętności analitycznych.
Argumentacja powinna pokazywać różne perspektywy i ujęcia problemu, także odnoszące się do wiedzy o kontekstach.
Umiejętność budowania argumentacji oceniana jest w połączeniu z funkcjonalnym wykorzystaniem utworów literackich i kontekstów. Dobrze zbudowany tekst argumentacyjny jest nie tylko logicznie powiązany z problemem sformułowanym w temacie, lecz także opiera się na wnikliwej i dogłębnej interpretacji tekstów.
Argumentacja to udowodnienie tezy/opinii/stanowiska przedstawionego przez Ciebie za pomocą argumentów.
Powinieneś:
Argument to fakt przytaczany celem potwierdzenia lub obalenia tezy.
Argumentować to znaczy uzasadniać słuszność postawionej tezy, wspierać ją argumentami (dowodami).
Argument składa się z jakiegoś stwierdzenia + przykładu i rozwinięcia.
Rozwinięcie ma za zadanie uzasadnić słuszność przytoczenia danego stwierdzenia lub przykładu, czyli ma pokazać ich związek z tezą.
Przykład to fakt ilustrujący argument, pomagający wyjaśnić jego znaczenie oraz wspierający Twoją argumentację.
Zatem to ważne, by zapamiętać ten schemat:
Argument + rozwinięcie + przykład
Argument to komunikat wsparty swego rodzaju uzasadnieniem, dlaczego jest on prawdziwy lub ważny.
W najprostszej postaci to uzasadnienie przybiera formę odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”.
Rozwinięcie argumentu – to wyjaśnienie, dlaczego twoje stwierdzenie jest prawdziwe.
To jest rozumowanie, którym wspierasz swój argument i powinno być solidne, dokładnie przemyślane i przede wszystkim logiczne.
Największym błędem, jaki w tym miejscu możemy popełnić, jest zakładanie z góry, że czytający naszą pracę już zna nasz tok rozumowania, którym podtrzymujemy stwierdzenie.
Przykład – ma być dowodem potwierdzającym twój argument lub tok rozumowania.
Aby poprawnie zredagować swoją wypowiedź argumentacyjną (ustną i pisemną) musisz:
Pamiętaj! Na maturze musisz się odwołać nie tylko do innych tekstów kultury, ale przede wszystkim lektur obowiązkowych! Również pamiętaj, że musisz odwołać się również do innych kontekstów interpretacyjnych, np.:
Dlatego potrzebna ci będzie bardzo dobra i szczegółowa znajomość lektur obowiązkowych z zakresu szkoły podstawowej i liceum i znajomość kontekstów interpretacyjnych.
Jednym z zadań w części 1. Język polski w użyciu jest notatka syntetyzująca.
Notatka syntetyzująca jest formą zwięzłego przedstawienia informacji istotnych dla danego tekstu lub tekstów. Odmianą tego typu wypowiedzi jest notatka syntetyzująca ukierunkowana tematycznie – z taką właśnie spotkasz się na maturze.
Notatka syntetyzująca ukierunkowana tematycznie jest krótką formą wypowiedzi, w której w rzeczowy sposób przedstawiasz istotne informacje na dany temat.
Redagując notatkę syntetyzującą pamiętaj o podstawowych pytaniach.
Notatka musi zawierać: 60–90 wyrazów.
Zapamiętaj! Przy pisaniu notatki syntetyzującej pomijamy wstępne pytania, np. O czym jest tekst? Czego dotyczy tekst?, ponieważ zagadnienie zawarte jest w treści zadania.
Od 1945 – do dziś
Do dziś wielu badaczy spiera się o to, jak określić ramy czasowe współczesności. Jedni uważają, że należy mówić o niej już od 1939 roku, inni zakładają, że rozpoczęła się ona wraz z zakończeniem II wojny światowej, więc w roku 1945. Sytuację komplikuje to, że epoka ta jest niejednolita i podlegała różnym zmianom i metamorfozom.
Literatura współczesna rozwija się wielokierunkowo, dlatego jednoznaczny podział jest niemożliwy. Większość historyków literatury proponuje podział umowny, który opiera się na przełomowych wydarzeniach historycznych (jednak i tu nie ma całkowitej zgodności, zatem traktujemy ten podział umownie).
Wydarzeniom historycznym towarzyszyły debiuty pokoleń literackich:
Pokolenie Kolumbów (tzw. również Pokolenie dwudziestoletnich poetów) – urodzeni ok. 1920 r. pisali w latach wojny; zatem ich przeżyciem pokoleniowym była wojna, Okupacja, powstanie warszawskie.
Pokolenie „pryszczatych” – młodzi komuniści, związani z socrealizmem, w swojej twórczości realizowali doktrynę socrealizmu.
Pokolenie „współczesności” – debiutowało w 1956 r. Widoczne było uczucie zagubienia i bunt wobec socjalistycznej rzeczywistości.
Pokolenie „Nowej Fali” – debiutowało w 1968 r. Przeżyciem pokoleniowym były tu wydarzenia marca ’68.
Pokolenie „Nowe Roczniki” – debiutowali w 1976 r. Przeżyciem pokoleniowym były wydarzenia czerwca ‘76
Pokolenie stanu wojennego – to rok 1981
Pokolenie „BruLionu” – debiutuje w latach 90.
Po okresie i doświadczeniach wojny i ludobójstwa zachwiała się wiara w dotychczasowe wartości moralne, dlatego próbowano odbudować dawne wartości etyczne, szukano drogi do przywrócenia wiary w wartość moralną człowieka.
XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza uczucie lęku i beznadziei istnienia.
Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów ma bezpośredni wpływ na to kim jest i dokonując niezależnych wyborów wyraża swoją wolność. Ludzie są na tę wolność wręcz skazani, jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a przeszłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.
Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:
Prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji; negacja systemów wartości jako ograniczających i determinujących człowieka; nie istnieje obiektywna prawda, ale różne „dyskursy”.
Kierunek w filozofii współczesnej, który stał się podstawą dla rozwoju katolickiej nauki społecznej. Stanowi on pogłębioną refleksję nad koncepcją osoby ludzkiej. Określany jest także jako humanizm integralny bądź teocentryczny. Człowiek powinien nastawić się na „być”, a nie „mieć”; Centralnym twierdzeniem personalizmu jest prawda o człowieku jako osobie. Podkreśla się tu szczególną rolę i wartość osoby ludzkiej ze względu na nią samą, uznając w człowieku byt nie tylko biologiczny i historyczny, ale przede wszystkim taki, który wykracza poza naturę i poza historię.
Najwybitniejszym przedstawicielem jest Maslow, który głosił teorię hierarchii potrzeb. Wg niego natura człowieka jest raczej dobra niż zła, należy więc zapewnić mu zaspokojenie podstawowych potrzeb oraz pobudzać i rozwijać jego wrodzone zdolności.
Kierunek filozoficzny, poddaje krytyce zarówno leninizm i stalinizm, jak i konsumpcyjną cywilizację kapitalistyczną, która stworzyła „człowieka jednowymiarowego” – konformistę szukającego wygody życia oferowanej przez nowe technologie.
Został proklamowany w 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkiego. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną z ideami marksizmu i leninizmu. Podstawą założeń była praca Stalina „O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej”.
Opuszczano ojczyznę głównie z powodu zagrożenia represjami, a także ograniczeń cenzuralnych i zawodowych. Motywy wiązały się w głównej mierze z niemożnością swobodnego życia w kraju. Pozostanie w kraju objętym wojną lub rządzonym przez reżim w większości przypadków oznaczałoby śmierć, w szczególności dla osób walczących po drugiej stronie oraz członków opozycji. Była to zatem emigracja przymusowa (sposób na ochronę swojego życia), nie zaś dobrowolny wyjazd w celu polepszenia standardu życia.
Zjawisko nadzoru władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) nad informacjami (prasą, publikacjami naukowymi i kulturalnymi, widowiskami) przeznaczonymi do rozpowszechnienia.
Termin wprowadzony na oznaczenie procesu deformacji, degeneracji języka w państwie totalitarnym, zachodzącego wskutek ideologizacji i upolitycznienia języka. Jest to oficjalny język totalitarnego państwa. Nowomowa nie jest tylko wytworem totalitaryzmów, ale funkcjonuje również jako produkt różnych żargonów: biurokratycznego, politycznego, dziennikarskiego, prawnego.
W historii Polski mianem odwilży określany jest okres 1953-1957. Po śmierci Stalina, partia zliberalizowała kurs, zrezygnowała z popierania socrealizmu w sztuce, w ramach amnestii wypuszczono wielu więźniów politycznych. Wydarzenia poznańskie w 1956 przyczyniły się do zmiany na najwyższym stanowisku I sekretarza PZPR - po ustąpieniu Edwarda Ochaba funkcję tę objął Władysław Gomułka, za czasów stalinowskich więziony.
Jeden ze stanów nadzwyczajnych, polegający na przejęciu władzy przez wojsko. Może być wprowadzony w sytuacjach nadzwyczajnych przez rząd danego kraju, w celu przywrócenia porządku publicznego.
Postawa polegająca na nieusprawiedliwionym rzeczywistymi potrzebami zdobywaniu dóbr materialnych i usług, lub pogląd polegający na uznawaniu tej konsumpcji za wyznacznik jakości życia (lub za najważniejszą, względnie jedyną wartość) – hedonistyczny materializm.
Złożone zjawisko społeczno-polityczno-ekonomiczne, które dynamicznie rozwija się od kilku ostatnich dekad. Polega ono na wzroście współzależności poszczególnych państw, społeczeństw i przedsiębiorstw, które wynika z rozszerzenia działalności gospodarczej (dominacji międzynarodowych korporacji). Ponadto opiera się ono na ogromnej roli mediów, którą dostrzec można m.in. w dyfuzji kultury i propagowaniu zachodnich stylów życia i wartości.
Obieg niezależny, określenie używane w publicystyce od ok. 1980, oznaczające produkcję i społeczny obieg niecenzurowanych publikacji, druków akcydensowych, materiałów ikonograficznych, audiowizualnych, o charakterze publicystycznym, społecznym, politycznym, historycznym, literackim itp., wydawany w Polsce 1976–90.
Albert Camus, Dżuma
George Orwell, Rok 1984
Sławomir Mrożek, Tango
Marek Nowakowski, Raport o stanie wojennym (wybrane opowiadanie), Górą „Edek” (z tomu Prawo prerii)
Jacek Dukaj, Katedra (z tomu W kraju niewiernych)
Andrzej Stasiuk, Miejsce (z tomu Opowieści galicyjskie)
Tokarczuk, Profesor Andrews w Warszawie (z tomu Gra na wielu bębenkach)
Funkcje języka sprawiają, że wiemy, co dana osoba chciała nam przekazać.
Każda wypowiedź (także analizowany tekst) służy porozumieniu między nadawcą a odbiorcą, czyli pełni funkcję komunikatywną. Tak więc podstawową funkcją wypowiedzi pisanej lub mówionej jest funkcja komunikatywna. Ma ona różne odmiany w zależności od celu wypowiedzi.
Funkcja informatywna zawiera informacje o świecie, ludziach. Funkcję informatywną pełnią:
Cechą języka tej odmiany tekstów jest:
Funkcja ekspresywna (emotywna) – wyraża pewne uczucia, stany, emocje. Występuje ona w tekście, gdzie odbiorca skupia się na swoich doznaniach i emocjach.
Cechą języka tej odmiany tekstów jest:
Typowe teksty, pełniące funkcję ekspresywną, to utwory należące do liryki osobistej, a także recenzje czy listy. Funkcję ekspresywną odnajdziemy również w wypowiedziach potocznych (radość, podziw, oburzenie itd.) np. Ach, jak się cieszę! Do licha!
Funkcja impresywna (perswazyjna, nakłaniająca) – dąży do kształtowania postaw i zachowań odbiorcy:
Celem takiego tekstu jest wpłynięcie na poglądy, zachowanie odbiorcy, nakłonienie go do konkretnych działań czy przyjęcia jakiejś postawy. Funkcję tę znajdziemy także w przysłowiach np.: Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje; Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe.
Cechą języka tej odmiany tekstów są:
Ta funkcja języka łączy się z funkcją informatywną (nawet slogan reklamowy informuje).
Funkcja poetycka (estetyczna) – jej celem jest zachwycić, zaskoczyć lub rozśmieszyć odbiorcę. Funkcja poetycka tekstu nie ogranicza się tylko do poezji. Z funkcją tą spotykamy się w przemówieniach, prozie, w różnego typu żartach, przysłowiach itp. Przejawia się często w rozmowach potocznych, w korespondencji, w żargonach zawodowych, uczniowskich, środowiskowych.
Cechy języka tej odmiany tekstów:
Funkcja fatyczna – odnosi się do umiejętności utrzymania kontaktu pomiędzy rozmówcami. Czyli jej zadaniem jest przede wszystkim właściwe utrzymanie w relacji. To funkcja nawiązywania, podtrzymywania kontaktu lub sygnalizowania jego zakończenia:
Tego typu wyrażenia o niczym nie informują, ale komunikują, że chcemy nawiązać, podtrzymać lub zakończyć kontakt z rozmówcą.
Cechy języka tej odmiany tekstów:
Celem niektórych wypowiedzi nie jest wcale nawiązywanie kontaktu z odbiorcą, ale oddziaływanie na otaczający świat.
Funkcja magiczna i funkcja stanowiąca są do siebie podobne. Obie mają za zadanie kreowanie rzeczywistości.
funkcja stanowiąca – słowa zmieniają jakieś fakty w rzeczywistości, która nas otacza, wpływa na jej kształt (np. Zwalniam Pana z pracy)
funkcja magiczna - nadawca za pomocą swoich słów chce zmienić pewne fakty; wypowiedzi są formułowane z intencją wpływania na otaczający świat. Funkcja obecna w tekstach typu:
Funkcje językowe są ściśle związane z procesem porozumiewania się. Dzięki nim człowiek: komunikuje się z innymi ludźmi, informuje wyraża emocje, nakłania, rozkazuje, tworzy poezję, zmienia rzeczywistość.
Termin średniowiecze pochodzi od łacińskiego sformułowania medium aevum – wiek średni, a więc czas między ważnym dla humanistów antykiem i renesansem.
Początek epoki w Europie – 476r. n. e. (data umowna), w Polsce – 2 połowa X w. – 966r,. Koniec epoki w Europie – XIV /XV w., w Polsce – XV/XVI w.
Filozofia średniowieczna kontynuuje myśl grecką, dostosowaną oczywiście do wymagań ideowych chrześcijaństwa.
Kierunek filozoficzno-teologiczny nawiązujący do koncepcji św. Augustyna. U jego podłoża leżało przekonanie, że człowiek jest zawieszony między Niebem a Ziemią, rozdarty między dobrem i złem. Św. Augustyn twierdził, że celem życia człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu, od którego zależy ludzki los. To Bóg decyduje, komu będzie dane szczęście poznania duszy i Bożej koncepcji zbawienia świata. Miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.
Kierunek w filozofii stworzony przez Tomasza z Akwinu, który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa. W 1879 r. uznany za oficjalną doktrynę Kościoła katolickiego. Św. Tomasz twierdził, że każdy człowiek znajduje się na ściśle określonym szczeblu drabiny bytów. Jeżeli właściwie pojmuje swe przeznaczenie, musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania.
Program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa. Św. Franciszek z Asyżu zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa.
Podporządkowanie spraw ludzkich Bogu. W centrum zainteresowań, poszukiwań i działań stał Bóg i wszystko, co z nim związane.
W średniowiecznej Europie panowały wspólne, uniwersalne:
To najważniejszy nurt filozoficzny dojrzałego średniowiecza. Scholastyka – to szkoła myślenia oderwanego od rzeczywistości, niezwiązanego z doświadczeniem (metafizycznego) i powiązanego z teologią. Kładła nacisk na precyzyjne wywody myślowe (stąd dziś wiele pojęć z zakresu logiki). Jednym z przedstawicieli scholastyki był św. Anzelm, który dowodził, że Bóg istnieje, ponieważ pojęcie Boga jest większe od ludzkiej myśli (tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga).
