Każda epoka tworzy własny model bohatera. Romantyzm i pozytywizm – dwie sąsiadujące ze sobą epoki – również ukształtowały swoje odmienne modele bohatera literackiego. Bohaterowie ci żyją w różnych czasach i różne uwarunkowania kształtują ich postawy.
| ROMANTYK | POZYTYWISTA |
| 🌟Wybitny i niepowtarzalny, indywidualista. 🌟 Ludzie go nie rozumieją i często on sam siebie nie rozumie. 🌟 Nadwrażliwy uczuciowo i często obdarzony talentem poetyckim. 🌟 Ma poczucie wyższości nad pozostałymi ludźmi, czuje się wybrańcem narodu. 🌟 Przemawia przez niego duma i poczucie odpowiedzialności za swój naród. | 🌟Przeciętna jednostka, niewyróżniająca się ze społeczeństwa. 🌟Nie ma zdolności poetyckich, jest jednym z wielu. 🌟 Realista - nie ma czasu na górnolotne wywody na temat uczucia. |
| 🌟 Człowiek o bogatej warstwie uczuciowej. Cierpi - uczucie przynosi mu ból. 🌟 Miłość doprowadza go do szaleństwa, dokonuje pod wpływem miłości gwałtownych, nierozważnych czynów. 🌟 Oddanie się uczuciu miłości przynosi ból, rozpacz i często prowadzi do samobójstwa / próby. 🌟 Miłość romantyczna to uczucie tragiczne - jako kochanek bohater ponosi klęskę. | 🌟 W miłości nie poddaje się szaleństwu, nie ulega ekstazie, nie idealizuje wybranki. 🌟 Miłość traktuje jako naturalne uczucie i wyraża je w codziennej trosce, w poczuciu odpowiedzialności. 🌟 Nie zawsze zaznaje szczęście w miłości, ale nie rozpacza, nie usiłuje popełnić samobójstwa. 🌟 Cel życia znajduje w pracy, w wypełnianiu codziennych obowiązków życiowych. 🌟 Nie ma czasu na analizowanie swoich stanów duszy, nie rozczula się nad sobą. |
| 🌟 Poświęca się wielkiej, szlachetnej i nieosiągalnej idei. 🌟 Szuka idei, której mógłby poświęcić swe życie i znajduje ją w walce o wolność narodu. 🌟 Walczy samotnie z wrogiem. 🌟 Ponosi klęskę jako bojownik narodowy. | 🌟 Kieruje się przede wszystkim rozumem i doświadczeniem. 🌟 Bierze na siebie takie obowiązki, którym może sprostać. 🌟 Obowiązek patriotyczny wobec narodu spełnia w inny sposób - rozumie, że walka zbroja jest skazana z góry na niepowodzenie. |
| 🌟 Romantycy przede wszystkim kierują się sercem. 🌟 Rozum stawiają na dalszym planie. 🌟 Poddają się oddziaływaniu irracjonalnych sił nadprzyrodzonych. | 🌟 Realista i wyznawca światopoglądu materialistycznego. 🌟 Kult wiedzy, nauki, rozumu - pozytywiści chcą, by nauka się rozwijała i docierała do szerszych kręgów - w ten sposób rozumieją swój wkład w dobro kraju. 🌟 Wierzą w siłę rozwoju i intelektu - na tym też polega ich patriotyzm. |
| 🌟 Romantyk odmiennie pojmuje sprawy patriotyzmu. 🌟Walka zbrojna jest heroicznym obowiązkiem bohatera. 🌟 Buntuje się wobec niesprawiedliwości, istniejącym różnicom majątkowym i społecznym, rozpacza. | 🌟 Pozytywista żyje w odmiennych realiach - różnice społeczne powoli się zacierają. 🌟 Światem zaczyna rządzić pieniądz. 🌟 Zaczynają się pojawiać mezalianse. |
| 🌟 Jest samotnikiem, ma świadomość własnej wyższości, piękne ideały pragnie realizować sam. 🌟 Nie szuka więzi ze społeczeństwem i walcząc samotnie, ponosi klęskę. | 🌟 Czuje się cząstką społeczeństwa i pragnie realizować szczytne ideały wspólnie z innymi ludźmi. 🌟 Nie jest sam, a mimo to też czasem ciężko mu osiągnąć cel. 🌟 Społecznik żyjący wśród ludzi i pracujący dla nich. 🌟 Realizuje hasła epoki: pracy organicznej, pracy u podstaw, utylitaryzmu itp. |
Bohaterowie pozytywizmu i romantyzmu gdzie indziej poszukiwali wartości życia i robili to w sposób krańcowo różny:
Zasadą konstruowania tych dwóch typów postaci jest kontrast.
Postacią łączącą oba światy jest Wokulski (Lalka B. Prusa), który nosi w sobie zarówno cechy romantyka jak i pozytywisty. [Inni bohaterowie – z cechami pozytywistycznymi i romantycznymi, np.: Justyna Orzelska (Nad Niemnem), Kmicic (Potop), Jacek Soplica (Pan Tadeusz) – nowy typ bohatera romantycznego].
