1. Motyw buntu

Bunt jest wpisany w naturę ludzką. Jest znakiem tego, że człowiek posiada rozum i serce. W literaturze bunt ma różne oblicza. Bohaterowie literaccy buntują się przeciwko Bogu, władzy, niesprawiedliwości świata. Buntują się również młodzi przeciw starym (konflikt pokoleń). Zniewoleni przeciwstawiają się zaborcom, systemom totalitarnym. Bunt jest wyrazem aktywnej postawy wobec świata, nie zawsze jednak prowadzi do oczekiwanej zmiany.

Przykłady:

• Stary Testament, Księga Rodzaju – pierwsi buntownicy - Adam i Ewa, sprzeciwili się Bogu zrywając owoc z zakazanego drzewa poznania dobrego i złego. Za karę zostali wygnani z Raju. Ich bunt mógł wynikać z ciekawości lub z chęci poznania prawdy.
• Mit o Prometeuszu – najsłynniejszym mitologicznym buntownikiem jest Prometeusz. Buntuje się przeciwko wszechwładzy Zeusa. Za nieposłuszeństwo ponosi karę. Kara jest ostrzeżeniem dla tych, którzy ośmieliliby się sprzeciwić woli bogów.
• Sofokles, Antygona – działając wbrew rozkazom Kreona, grzebie zwłoki swojego brata. Wie, że za bunt zapłaci życiem, ale nie zawahała się postąpić w zgodzie z własnym sumieniem i prawem boskim.
• J. Kochanowski, Treny  – poeta buntuje się przeciwko Bogu, który zabrał ze świata niewinne dziecko, a pozostawił cierpiącego ojca, nie wyjaśniając mu sensu tej śmierci. Bunt doprowadza nie tylko do kryzysu wiary, ale jest też dramatem poety - mędrca, filozofa, któremu wiedza nie pomogła w cierpieniu.
• W. Szekspir, Makbet – bunt Makbeta wyraża się w podeptaniu wartości takich jak wierność i lojalność wobec władcy. Sprzeciw prowadzi do zbrodni. Bohater dręczony wizjami i podejrzeniami, zdał sobie sprawę z absurdu życia.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. 3 – Konrad w Wielkiej Improwizacji, niczym mitologiczny Prometeusz, podejmuje walkę z Bogiem, którego czyni odpowiedzialnym za cierpienia ojczyzny i narodu. Domaga się „rządu dusz”. Wierzy, że rządząc miłością, zdoła uszczęśliwić świat.
• F. Dostojewski, Zbrodnia i kara – Raskolnikow nie akceptuje świata, w którym jedni opływają w dostatki,  żyją w luksusie, a inni egzystują w nędzy. Bunt bohatera wydaje się być racjonalny, ale czyny z nim związane są irracjonalne. Niezgoda na niesprawiedliwość społeczną prowadzi bohatera do zbrodni. 
• Stefan Żeromski, Przedwiośnie – opisał rewolucję, która jest buntem krwawym i okrutnym, ukazana w sposób odrażający. Efekty walk rewolucyjnych przypominają sceny z Apokalipsy – ulicami płynie potok krwi, na każdym kroku widać rozkładające się zwłoki zabitych.
• A. Camus, Dżuma - jest metaforą zła, które może przyjąć różne postaci, w powieści jest nią śmiertelna choroba. Wielu bohaterów w tym utworze wyraża swój bunt przez walkę z chorobą. Walczy z dżumą np. Tarrou, Rambert i dr Rieux.S. Mrożek, Tango - w dramacie absurdu na straży tradycyjnego systemu wartości staje przedstawiciel młodego pokolenie – Artur. To buntownik przypominający bohaterów romantycznych pragnących moralnego ładu. Niestety, podobnie jak oni, Artur jest niezdolny do czynu. Zapewne dlatego poniesie klęskę w zetknięciu z tępą siłą, reprezentowaną przez Edka. 

2. Motyw Pielgrzyma – tułacza i wędrowca (topos homo viator)

Życie każdego człowieka jest wędrówką, nieustannym podążaniem, które rozpoczyna się w chwili narodzin i trwa aż do śmierci. Wędrowiec przemierza świat w poszukiwaniu sensu życia. Jego podróż jest nieustannym pokonywaniem własnych słabości, poszukiwaniem wartości, zdobywaniem nowych doświadczeń. Czasem wędrowiec staje się tułaczem – jego wędrówka nie ma konkretnego celu i wynika z niemożności znalezienia sobie miejsca w świecie. 

Przykłady:

• Homer, Odyseja - Odyseusz jest archetypem podróżnika, wędrowca, tułacza. Staje się symbolem człowieka uparcie dążącego do celu, który mimo przeciwności losu dociera do portu przeznaczenia. 
• A. Mickiewicz, Sonety krymskie – to poetycki pamiętnik z podróży na Wschód. Podmiot liryczny -pielgrzym przemierza egzotyczny kraj, zafascynowany i urzeczony pięknem przyrody i bogatą historią. Jednak urokliwość krajobrazu nie jest w stanie uciszyć tęsknoty za utraconą ojczyzną. Poczucie osamotnienia pojawia się w każdym momencie podróży.
• J. Słowacki, Hymn Smutno mi Boże – podmiot liryczny to samotny wędrowiec, emigrant, który płynąc okrętem do Aleksandrii, czuje się wyobcowany, opuszczony na tyle, że otwiera swą duszę przed Bogiem, żaląc się z tułaczego życia.
• J. Słowacki, Kordian – bohater po nieudanej próbie samobójczej szuka sensu życia. Podróżuje po świecie, chcąc zrozumieć prawa nim rządzące. Na szczycie Mont Blanc dojrzewa do poświęcenia się w imię miłości do ojczyzny. Swą życiową wędrówkę kończy przed plutonem egzekucyjnym.
• H. Sienkiewicz, Latarnik – Skawiński opuszcza ojczyznę po upadku powstania listopadowego. Tuła się po świecie, nie mogąc znaleźć dla siebie miejsca. Samotny, strudzony wędrówką przyjmuje posadę latarnika w Aspinwall, wierząc, że znalazł życiową przystań. W wyniku zaniedbania obowiązków znowu będzie musiał wyruszyć w podróż.
• H. Sienkiewicz, Potop – podróżnikiem, niespokojnym duchem jest Andrzej Kmicic. Podróż jest dla niego tułaczką, ale równocześnie poszukiwaniem drogi życiowej. Wybiera szlak wędrówki nie tylko w sensie dosłownym, ale i drogę życia – drogę prawości, uczciwości, poświęcenia, bohaterstwa. 
• Exupery, Mały Książę – bohater, znudzony kaprysami i niewdzięcznością Róży, którą troskliwie się opiekował, rusza w świat w poszukiwaniu prawdziwej przyjaźni. Dzięki wędrówce bohater wydorośleje i zapragnie powrócić na planetę, na której pozostawił Różę.

3. Motyw samotności

Człowiek jako istota społeczna rzadko wybiera samotność jako sposób na życie, częściej zostaje na nią skazany przez los. Samotność jest jednym z ludzkich doświadczeń, wzbogacającym każdego z nas. Tylko w samotności przychodzi czas na głębszą refleksję nad światem, życiem i samym sobą. 

Przykłady:

• J. W. Goethe, Cierpienia młodego Wertera – bohater jest skazany na samotność z powodu swojej skomplikowanej osobowości. Jest idealistą, egotykiem zapatrzonym we własne wnętrze i analizującym każde drgnienie swej duszy.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. IV – samotność nieszczęśliwie zakochanego Gustawa potęgują wspomnienia, od których próbuje uciec w świat książek. 
• A. Mickiewicz, Dziady cz. III – Konrad w Wielkiej Improwizacji jest samotnym poetą. Przyczyna tego stanu jest jego geniusz. Przekonanie artysty o własnej wyjątkowości pociąga za sobą konieczność izolowania się od świata, ale wywołuje też niezrozumienie ludzi. 
• J. Słowacki, Kordianie  – przyczyną samotności Kordiana jest jego szczególna konstrukcja psychiczna, która wyróżnia się nadwrażliwością, egotyzmem, odczuwaniem bólu istnienia. 
• B. Prus, Lalka – stary subiekt Rzecki przemierza życie samotnie. W jego burzliwej biografii nie było miejsca na miłość. Sens życia odnajduje pomagając Wokulskiemu, którego traktuje jak syna.
• T. Borowski, Opowiadania obozowe – opowiada o samotności więźniów obozów koncentracyjnych skazanych na wspólny los. Każdy więzień samotnie walczy o przetrwanie. 

4. Motyw snu

Sen jest odzwierciedleniem naszej podświadomości, projekcją marzeń, odkrywa nasze niepokoje.

Przykłady:

• J. Kochanowski, Treny – Tren XIX jest poetycką opowieścią o śnie, w którym rozpaczającemu ojcu ukazuje się duch jego matki z małą Urszulką na ręku. Sen jest dla poety pocieszeniem, o które prosił Boga.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. III – obszerny wywód na temat snu pojawia się już w Prologu. Sny Ewy i Senatora są odzwierciedleniem osobowości śniących bohaterów. 
• B. Prus, Lalka - Sen Ignacego Rzeckiego – w pewnym sensie jest proroczy. Przyśniło mu się, że Wokulski ślepo podąża za Łęcką, która prowadzi go na wieżę. Sen ten ujawnia lęki Rzeckiego o Wokulskiego. Sny Izabeli Łęckiej - są odbiciem jej pustego wnętrza i ujawniają jej ukryte pragnienia. Sen z posągiem Apollina ujawnia jej marzenia o niezwykłym mężczyźnie; sen o Wokulskim wydobywa skryte obawy i strach Izabeli przed obcym mężczyzną.
• S. Wyspiański, Wesele – widma pojawiające się w II akcie dramatu są projekcją tego, co każdy z weselników ukrywa w duszy, co przywołuje w swoich snach. Mówi o tym Chochoł, który staje się reżyserem tych wizji: „Co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach, czy to grzech, czy to śmiech”).

5. Motyw przemiany (metamorfozy)

Trudno jednoznacznie zdefiniować pojęcie przemiany wewnętrznej. Na pewno jest to proces, który dokonuje się w sferze duchowej człowieka, zwykle pod wpływem jakiegoś przeżycia. Bardzo różne mogą być przyczyny i aspekty takiego przeobrażenia. 

Przykłady:

• J. Kochanowski, Treny – są przykładem przemiany światopoglądowej Kochanowskiego. W Trenach IX, X, XI podmiot liryczny odrzuca wszystkie ideały etyczne, religijne i filozoficzne. Próbą powrotu do równowagi ducha staje się Tren XIX.
• W. Szekspir, Makbet – zachodzi przemiana wewnętrzna bohatera, nie była natychmiastowa lecz stopniowa, wywołały ją zarówno czynniki zewnętrzne (sprzyjające okoliczności, przepowiednie) jak i wewnętrzne (ambicja, żądza władzy).
• A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod – przemiana jest sposobem na walkę z siłami wroga. Tożsamość Konrada Wallenroda zmienia się – pod maską i płaszczem mistrza krzyżackiego kryje się Litwin, który wyrzeka się kodeksu rycerskiego, szczęścia rodzinnego i podstępem doprowadza Zakon do zguby.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. III – Gustaw przemienia się w Konrada; jest to przemiana wewnętrzna, duchowa i oznacza, że bohater zmienia się z romantycznego, cierpiącego kochanka w bojownika wielkiej idei, patriotę („Gustaw umarł, narodził się Konrad).
• A. Mickiewicz, Pan Tadeusz - w życiu Jacka Soplicy dokonuje się głęboka metamorfoza. Po zabójstwie Horeszki jest postrzegany jako morderca i jako zdrajca. Wstępuje na drogę oczyszczenia i pokuty przyjmując mnisi kaptur oraz imię Robak. Z warchoła, hulaki, lekkomyślnego szlachcica przemienia się w prawego żołnierza, pokutnika i emisariusza. 
• J. Słowacki, Kordian – przemiana wewnętrzna Kordiana dokonuje się na skutek krytycznej oceny świata, to efekt poszukiwań przez niego celu i sensu życia, idei. Ostatecznie na szczycie Mont Blanc bohater przemienia się w wielkiego patriotę i staje się spiskowcem, a za jedyną wartość godną poświęcenia uznaje wolność ojczyzny.
• H. Sienkiewicz, Potop - wewnętrznej, duchowej przemianie ulega Andrzej Kmicic; pod wpływem uczuć do Oleńki i splotu innych wydarzeń, zmienia się z sarmackiego warchoła w patriotę, pod przybranym nazwiskiem Babinicz bohatersko walczy o ojczyznę. Staje się honorowym rycerzem, który gotów jest do największych poświęceń w imię dobra ojczyzny.
• F. Dostojewski, Zbrodnia i kara - zbrodnia odciska na bohaterze swoje piętno i szybko staje się jej ofiarą. Raskolnikow ulega przemianie – umiera wewnętrznie, przestaje czuć się człowiekiem. Postanowił odkupić swoje grzechy i zadośćuczynić, w czym pomaga mu w Sonia. 

6. Motyw szaleństwa

Szaleństwo jest bardzo częstym i bardzo efektownym tematem tekstów kultury. Spotykamy się z nim zwłaszcza w mitach greckich, tragediach szekspirowskich, dramatach romantycznych, jak również w utworach współczesnych. Szaleństwo, obłęd, odmienny stan świadomości – człowiek wciąż kryje w sobie wiele tajemnic.

Przykłady:

• W. Szekspir, Makbet – szaleństwem jest żądza władzy, a dokonane zbrodnie prowadzą do obłędu. Makbet popada w obłęd, ma halucynacje, zdaje sobie sprawę z nieodwracalności czynów. Również Lady Makbet dotyka szaleństwo – popada w obłęd, dziwnie się zachowuje, pogrąża się w swoim szaleństwie, w końcu popełnia samobójstwo.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. IV – Gustaw oszalał z miłości, ale również na skutek podróży w głąb siebie. Postrzegany jest przez otoczenie jako szaleniec, jest w skrajnej rozpaczy, nie panuje nad sobą.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. III – Konrad w Wielkiej Improwizacji sprawia wrażenie obłąkanego, w szaleństwie porywa się na starcie z Bogiem, jest opętany przez szatana.
• F. Dostojewski, Zbrodnia i kara –w obłęd popada Raskolnikow po zabójstwie dokonanym na lichwiarce. to szaleństwo pod wpływem zbrodni, Jego psychika nie potrafi znieść ciężaru zbrodni.

7. Motyw cierpienia

Cierpienie to wielka tajemnica, trudno wytłumaczyć jego sens, trudno je zrozumieć. Cierpienie jest stanem naturalnym, dotyczącym w mniejszym lub większym stopniu każdego. Bohaterowie literaccy cierpią z różnych powodów. 

Przykłady:

• Biblia – opowieść o Hiobie - cierpienie niezawinione.
• Legenda o św. Aleksym – Aleksy sam siebie skazał na cierpienie, by służyć Bogu, wkroczył na tą drogę i konsekwentnie realizował swoją ascezę.
• Lament świętokrzyski – cierpienie matki po śmierci syna. Maryja cierpi pod krzyżem, bezradna w swoim bólu.
• J. Kochanowski, Treny – cierpienie ojca po stracie dziecka. Ojcowskie cierpienie jest tak ogromne, że spowodowało kryzys światopoglądowy poety i obawia się on, że starci zmysły. 
• W. Szekspir, Makbet – cierpienie zbrodniarza, który uwikłał się w łańcuch zbrodni i zaczyna przeżywać mękę wyrzutów sumienia. 
• J. W. Goethe, Cierpienia młodego Wertera - Werter cierpi z powodu niespełnionej miłości, w akcie rozpaczy popełnia samobójstwo.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. IV – cierpienie z miłości. Gustaw – nieszczęśliwy kochanek cierpi, że jego ukochana początkowo odwzajemniała jego uczucie, a potem w czasie jego nieobecności wzięła ślub z bogatym mężczyzną.
• A. Mickiewicz, Dziady cz. III - Konrad przyznaje w Wielkiej Improwizacji, że cierpi za cały naród będący pod jarzmem cara (cierpienie dla ojczyzny); cierpienia represjonowanych Polaków, torturowanych i zsyłanych na Syberię (cierpienie niewinne).
• B. Prus, Lalka – cierpienie z miłości; Wokulski cierpi z powodu nieodwzajemnienia uczuć przez Izabelę Łęcką. Bolesne jest rozczarowanie Wokulskiego, gdy poznaje prawdziwe oblicze Izabeli.
• F. Dostojewski, Zbrodnia i kara cierpienie zbrodniarza; Raskolnikow od pierwszej chwili po zabójstwie odczuwa strach, własną słabość, cierpienie staje się trudne do zniesienia. 

8. Motyw wyboru

Wybór wpisany jest w życie ludzkie, to coś nieuniknionego, przed czym staje każdy z nas. Od tych, którzy dokonują wyboru, zależy ich los, a czasem także los ich najbliższych, społeczności, w której żyją, a czasem i całego narodu.

Przykłady:

• Sofokles, Antygona – wybór tragiczny, całkowicie świadomy; Antygona wiedziała, że za pochowanie brata czeka ją śmierć.
• Legenda o świętym Aleksym wybór drogi życiowej zgodny z wolą Bożą; Aleksy wybrał życie ascety rezygnując ze szczęścia.
• W. Szekspir, Makbet – wybór między dobrem i złem; Makbet wchodząc na drogę zbrodni postępuje zarówno wbrew honorowi rycerskiemu, jak i wszelkim uniwersalnym wartościom moralnym. 
• A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod – czuł się odpowiedzialny za swój naród i wybrał tragiczną samotną walkę. Wprawdzie uwieńczona została ona zamierzonym skutkiem, ale unieszczęśliwiło to i bohatera, i jego ukochaną.
• F. Dostojewski, Zbrodnia i kara – Raskolnikow decydując się na zabicie lichwiarki wybrał jednoznacznie złą drogę, gwałcąc prawa moralne i Boskie. 

9. Motyw tańca

Taniec jest wyrazem stanu ludzkiej duszy. Ma różne znaczenia, niesie ze sobą różne treści. Tańcem można wyrazić najróżniejsze emocje – radość, uwielbienie, miłość, zachwyt. Taniec towarzyszyć może rożnym, mniej lub bardziej ważnym wydarzeniom naszego życia. Motyw tańca pojawia się często w tekstach kultury, jest efektowny i często ma znaczenie symboliczne.

Przykłady:

• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – nawiązuje do średniowiecznego tańca śmierci (danse macabre). I - przestrzegał człowieka, by nie ulegał za bardzo pokusom doczesnego życia i by pamiętał o śmierci (memento mori).
• A. Mickiewicz, Pan Tadeusz – taniec narodowy ukazuje tu historyczny krok naprzód,  podkreśla chęci kontynuowania wielkiej szlacheckiej tradycji w nowej rzeczywistości; staje się też symbolem historii, sposobem jej oswojenia. 
• S. Wyspiański, Wesele – chocholi taniec jest oznaką narodowej bezsilności, marazmu, zniechęcenia, braku aktywności życiowej, niezdolności do walki o niepodległość, uśpienia polskiego społeczeństwa, niezdolnego do jakiegokolwiek działania.
• S. Mrożek, Tango – tango to taniec na gruzach wartości; jest symbolem totalitaryzmu i zwycięstwa tępej, prymitywnej siły nad intelektem, również zwycięstwa tandetnej kultury masowej.

10. Motyw zbrodni

Zbrodnia to ciężkie wykroczenie przeciwko człowiekowi, społeczności, całemu narodowi. Nie zawsze oznacza pozbawienie kogoś życia. Zbrodnia to czyn społecznie i prawnie potępiany, który wiąże się z naruszaniem obowiązujących w danej społeczności obyczajów, zwyczajów, nakazów, zakazów, praw itd. Ten, kto ją popełnia, staje się winny i dlatego musi liczyć się z karą oraz z obliczem sprawiedliwości.

Przykłady:

• Sofokles, Król Edyp – zbrodnia nieświadoma; Tragizm Edypa polegał na tym, że popełnił zbrodnię i grzech kazirodztwa nie rozumiejąc, że wypełnia wolę bogów.
• W. Szekspir, Makbet – Makbet decyduje się na zabójstwo w celu zdobycia władzy. Nie jest w stanie pohamować żądzy władzy, jedna zbrodnia rodzi następną i nie pozostaje bez wpływu na psychikę Makbeta. Wybrał drogę zbrodni, która w końcu jego samego doprowadza do śmierci.
• A. Mickiewicz, Pan Tadeusz – zbrodniarzem został okrzyknięty na Litwie Jacek Soplica. Była to zbrodnia w afekcie - stała się punktem zwrotnym w życiu Jacka i powodem jego przemiany wewnętrznej.
• F. Dostojewski, Zbrodnia i kara – Raskolnikow próbuje odwrócić pojęcia dobra i zła. Intelektualnie uzasadnia zbrodnię uważając się za jednostkę wybitną; popełnia ją w imię swej wolności, indywidualnego rozwoju, zabija. Sam przyznaje, że zabijając lichwiarkę, zabił sam siebie.