Omówienie epoki: Renesans

Nazwa i ramy czasowe epoki 

Polska nazwa renesans jest tłumaczeniem włoskiego słowa „rinascita”, co znaczy „odrodzenie”. Pojęcie to wprowadził wybitny XVI-wieczny włoski pisarz, malarz, architekt – Giorgio Vasari. Chciał w ten sposób zaakcentować odrębność nowej epoki od średniowiecza. Ta odrębność miała polegać przede wszystkim na odrodzeniu idei antyku wraz z całym jego dorobkiem literackim, filozoficznym i kulturowym. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. Epoka trwa niejednolicie od XIV w. (Włochy), w Polsce od XV w. – do pocz. XVI w. (Włochy), XVI/XVII w. (Polska). 

Filozofia epoki

Filozofia renesansu czerpie przede wszystkim z filozofii średniowiecza. W tym okresie popularność zyskuje Platon i jego filozofia. Renesansowy neoplatonizm odegrał ważną rolę w przewartościowaniu świata średniowiecznych koncepcji. Do głosy zaczęła dochodzić również problematyka społeczna i polityczna. Nie znaczy to, że pomijano tematykę religijną. Była ona nadal ważna, ale artysta renesansu (w przeciwieństwie do artysty średniowiecza) zwracał się do Boga indywidualnie, świadomy był swojej godności i wartości życia doczesnego. Dlatego tu kształtowała się nowa koncepcja Boga – wizerunek Boga artysty, architekta świata (deus artifex). 

Ideologia i pojęcia ważne dla epoki

Antropocentryzm

Zainteresowanie człowiekiem (gr. antropos – człowiek). Renesansowi artyści, myśliciele, filozofowie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec śmierci, wobec Boga; zainteresowali się również światem, w którym żyją: przyrodą, obyczajowością, kulturą. 

Humanizm

Nazwa ściśle związana z charakterem epoki (łac.homo – człowiek, humanus – ludzki). Prąd przynosi fascynację człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Korzeniami humanizm tkwi w antyku, to wzorce antyczne wpłynęły na ukształtowanie się ideału renesansowego humanisty – człowieka odważnego w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszechstronnie wykształconego, społecznie zaangażowanego, oddanego ojczyźnie patriotę. Naczelnym hasłem humanistów stały się słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza „Homo sum, humani nil a me alienum esse putto” (Człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce). Humanizm to także wiara w potęgę rozumu ludzkiego. Głównymi składnikami światopoglądu humanistów były prądy filozoficzne, wywodzące się ze starożytności – epikureizm i stoicyzm. 

Irenizm

Tendencja, która pojawiła się w wyniku reformacji i rozłamu w kościele katolickim. Irenizm to dążenie do przywrócenia jedności w świecie chrześcijańskim poprzez wzajemne ustępstwa doktrynalne. Prekursorem irenizmu w Europie był Erazm z Rotterdamu. W Polsce zwolennikami myśli o pokoju był między innymi A. Frycz Modrzewski. 

Reformacja

Ruch religijno-społeczno-narodowy, mający na celu reformę doktryn i praktyk znajdującego się w stanie kryzysu Kościoła rzymskokatolickiego. 

Kontrreformacja

Kościół katolicki poczuł się poważnie zagrożony przez reformację, opracował zatem strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu, przeprowadzono szereg reform wewnętrznych, uzdrawiających sytuację katolicyzmu, ale przede wszystkim na soborze trydenckim (1545-1563) wytyczono plany walki z innowiercami i wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych. Kontrreformacji przewodził powołany do życia w 1534 r. zakon jezuitów. 

Renesans

Renesans (Odrodzenie) – przyniosło nowe w stosunku do średniowiecza widzenie antyku, człowieczeństwa, Boga oraz państwa. 

Renesansowi humaniści za ideał człowieka uważali kogoś, kto harmonijnie godzi życie duchowe i aktywność artystyczną, czy polityczną 

Zmieniło się również nastawienie do Boga i religii. 

Ludzie renesansu odrzucili średniowieczny obraz Stwórcy nader surowego, karzącego za każde potknięcie. 

Bóg jawił się jako przyjazny, kochający ludzi i wybaczający ojciec, który stworzył zachwycająco piękny świat (Hymn Kochanowskiego „Czego chcesz od nas panie”). 

Ze względu na wielki rozwój kultury w XVI wieku – renesans nazywamy „złotym wiekiem”.

Wzorce osobowe

W renesansie zaczęto propagować nowe wzorce osobowe, które warte były naśladowania. 

Ziemianin – Szlachcic żyjący na wsi 

• Czas spędza na zarządzaniu swoim majątkiem, żyjąc przy tym w harmonii i umiarze (zgodnie z horacjańską zasadą złotego środka).
• Dobrze zna swoje posiadłości i mądrze nimi gospodaruje. 
• Nie tylko dogląda prac ale zdarza się także, że samodzielnie wykonuje co istotniejsze. 
• Nie jest zbyt dobrze wykształcony ale za to cnotliwy, dba o rodzinę, ufa rozumowi i naturze. 
• Żyje zgodnie z cyklem pór roku, wiedzie zatem uporządkowane i spokojne życie. 

Dworzanin – szlachcic żyjący na dworze 

• wykształcony
• zna się na muzyce
• nieskazitelne maniery
• szlachcic, dba o mowę ojczystą, erudyta, oczytany
• orientuje się w wydarzeniach kulturalnych 
• korzysta z dworskich uciech i zabaw 
• króla darzy szacunkiem 
• posiada umiejętność flirtowania z kobietami 
• wyróżnia się poczuciem humoru i ogładą towarzyską 

Patriota

• Bardziej niż własne sprawy liczy się los i dobro ojczyzny.
• Gotów jest poświęcić dla kraju czas, majątek a gdy to konieczne także życie.

Poeta doctus – twórca renesansowy

• Wszechstronnie wykształcony uczony.
• Zna się na kulturze i sztuce. 
• Jego umysł wyróżnia wszechstronność. 
• Wyróżnia się tolerancją, otwartością i dążeniem do ciągłego rozwoju nauki i sztuki.
• Zaliczano do nich artystów, wynalazców, uczonych, medyków i innych. 

Tematy literatury renesansu

Twórcy renesansowi poświęcali sporo uwagi życiu świeckiemu i stosunkowi człowieka do państwa.

Literatura inspirowana była kulturą antyku, nawiązywała do starożytnych modeli etyki, stoicyzmu, epikureizmu.

Charakterystyczne tematy podejmowane w Renesansie 

Bóg

Aby przedstawić Boga, twórcy renesansowi przywoływali antyczne toposy: 

• Deus faber – Budowniczy świata 
• Deus Artifex – Stwórca 
• Deus rex – Król 

Obywatel

W renesansie częsta jest refleksja o państwie, władcy, obowiązkach obywatela.

Związek człowieka z przyrodą

Akcentuje się antropocentryzm i harmonię między światem stworzonym a człowiekiem.

Motyw fortuny i wolnej woli

Kochanowski poucza, by żyć zgodnie z epikurejską zasadą „carpe diem”.

Z optymizmem piszą Pico della Mirandola i Kochanowski, że człowiek posiadający wolną wolę może kreować samego siebie, być rzeźbiarzem i kreatorem własnego życia i dobrego świata („O godności człowieka”, „Pieśń o dobrej sławie”).

Ale trzeba pamiętać, że człowieka może dotknąć cierpienie (Treny), a wtedy zaufanie w ludzkie możliwości twórcze i ład – upadną.

Motyw cierpienia

Cierpienie ujmowane jest wielorako, na różne sposoby: 

• Cierpienie z miłości (Petrarka) i skrajne stany emocjonalne.
• Cierpienie po stracie (Treny) – sprawia, że inaczej widzi się ideały mądrości czy cnoty.
• Cierpienie pod wpływem wyrzutów sumienia (Lady Makbet).

Motyw miłości

• Idealizowana, choć nieczuła (Petrarka).
• Szczęśliwe małżeństwo, wspólnie pracujące i cieszące się dziećmi (Rej „Żywot człowieka poczciwego”).

Motyw władzy

• Władza absolutna (Makiawelizm).
• Władza prawa, dobra (Kochanowski – Pieśni).
• Żądza władzy, doprowadzająca do destrukcji (Makbet).

Lektury

Dante Alighieri, Boska Komedia (fragmenty) 

Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich 

Jan Kochanowski wybrane pieśni i treny