Toposy i ich funkcja

Na maturze z języka polskiego ważna jest nie tylko znajomość treści omówionych lektur, ale także motywy i toposy, którymi charakteryzują się poszczególne dzieła. 

• wiedza o nich ułatwi Ci napisanie wypracowania maturalnego 
• warto abyś znał te, które często się pojawiają w literaturze i sztuce 

Co to jest topos? 

Z definicji słownikowej: 

Topos – powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej kultury, cywilizacji. Zatem w literaturze to wielokrotnie powtarzający się motyw, charakterystyczny dla jakiegoś kręgu kulturowego, pozostaje uniwersalny mimo upływu lat (z języka greckiego topos oznacza miejsce). 

Topos budowany jest na zasadzie obrazu, mającego na celu opis jakiejś sytuacji. Można go wyrażać nie tylko w literaturze, ale także w sztukach plastycznych czy nawet muzyce. 

Cechy toposu

Topos posiada swoje cechy charakterystyczne, można go rozpoznać po: 

• uogólnionemu przedstawieniu, które wyraża jakąś wizję i ocenę świata 
• stałemu podejmowaniu jednego tematu, co świadczy o wspólnocie i ciągłości kultury 
• uniwersalnych myślach, które funkcjonują w literaturze, a także w sztuce 
• schemacie postrzegania świata, który wywodzi się z Biblii lub mitologii 

Rodzaje wybranych toposów

Topos Arkadii 

• motyw miejsca szczęśliwego, sielskiego, bez zmartwień 
• pochodzi ze starożytności 
• Arkadia to górzysta kraina na Peloponezie, zamieszkiwana przez pasterzy, którzy wiedli proste i szczęśliwe życie 

Topos arkadii wiąże się z poszukiwaniem własnego miejsca na świecie, powrotem w rodzinne strony i ucieczki do raju. 

• przejawem tego toposu w literaturze są obrazy szczęśliwego życia prostych ludzi, niczym niezakłóconego spokoju i beztroski 
• to także cudowne, idylliczne miejsca odizolowane od świata i podkreślające więzi człowieka z naturą 

W sensie metaforycznym arkadia to każda przestrzeń, w której człowiek czuje się szczęśliwy, ma wszystko, czego pragnie (kraina wiecznej szczęśliwości). Topos arkadii często jest powiązany z motywem małej ojczyzny, np. w "Panu Tadeuszu". 

Topos homo viator 

Topos homo viator (człowiek podróżnik, tułacz, wędrowiec, pielgrzym) ma swój początek w historii mitologicznego Odyseusza. 

• ukazana w literaturze wędrówka prowadzi nie tylko do wielkich stolic europejskich, ale także w głąb siebie, własnej historii i tradycji 
• wędrówka jest metaforą ludzkiego losu, życia, dążeniem do celu, poszukiwaniem siebie (wędrówka wewnętrzna), jest drogą ku poznaniu 
• wędrówka może mieć różny charakter: metafizyczny, edukacyjny, religijny 

Topos tyrtejski

Znajduje swe źródło w wierszu Tyrtajosa Rzecz to piękna.

• cechuje go walka, a nawet śmierć w obronie ojczyzny 
• hańbą okrywają się osoby, które opuszczają kraj pogrążony w wojnie 

Topos exegi monumentum

Topos nieśmiertelnej sławy poety, nieśmiertelności poezji: 

• jest to przekonanie o ponadczasowości poezji i jej autora 
• twórca nie umiera nigdy, nieśmiertelną sławę zapewnia mu jego poezja 

Topos ten bierze się z wiersza antycznego poety Horacego Exegi monumentum ("Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu") 

• Horacy twierdził, że poezja jest specyficznym pomnikiem, który sobie wybudował pisząc wiersze 
• twierdził, że jego utwory przetrwają kolejne pokolenia 
• słynna fraza "Nie wszystek umrę" – "Non omnis moriar" - napisał w wierszu 

Topos theatrum mundi 

• to motyw świata-teatru, gdzie ludzie są jedynie aktorami 
• topos ten pokazuje ludzki los jako rolę odgrywaną przez człowieka na scenie życia w teatrze, którym jest świat 
• człowiek jest więc aktorem, marionetką, kukiełką 

Topos labiryntu 

• to motyw wielkiej, skomplikowanej budowli 
• ma swe źródło w micie o Tezeuszu i Minotaurze 
• labirynt w literaturze jest najczęściej wyobrażeniem skomplikowanego, zagmatwanego świata i zagubienia w nim człowieka, jego ograniczonych możliwości poznawczych, zawikłanej drogi do prawdy 

Topos Vanitas 

• topos marności, kruchości ludzkiego życia i wszystkiego, co doczesne 

Topos Fortuny 

• ludzkie życie zdominowane przez ślepy los, Fortunę – kapryśną boginię zmienności ludzkiego losu 

Topos życia – snu

• w świecie nie ma nic pewnego 
• człowiek nie może mieć pewności co jest prawdą, a co omamem śniącego umysłu 

Topos danse macabre – taniec śmierci 

• przypomnienie o kruchości życia i przemijaniu (memento mori) 

Podsumowanie

Warto, abyś kojarzył kilka z częstych toposów i motywów pojawiających się w literaturze. 

• ta wiedza pomoże Ci w napisaniu wypracowania maturalnego i sprawi, że będziesz mógł wykazać się znajomością literatury 
• nie tylko na egzaminie pisemnym, ale również podczas odpowiedzi ustnej, ponieważ często trafiają się tematy dotyczące motywów i toposów 

Co łączy symbol i alegorię? 

1. Symbol i alegoria to środki stylistyczne. Łączy je tylko to, że nie są rozumiane dosłownie. 
2. To przedmioty, osoby czy wydarzenia, które mają kierować myśli odbiorcy ku innym, ukrytym treściom. 

A co je różni? 

1. Alegoria ma sens jednoznaczny, ustalony; tylko jedno znaczenie, które każdy rozumie.
2. Symbol cechuje wieloznaczność, czyli ma wiele znaczeń i każdy może rozumieć go inaczej. 

Alegoria - funkcja i cechy

Alegoria może być motywem, przedmiotem, postacią, które poza dosłownym znaczeniem mają także sens przenośny. 

• występuje w literaturze, sztuce, teatrze, filmie 
• stosujemy ją, aby wzmocnić znaczenie opisywanego zjawisk, rzeczy, sytuacji 
• ma jedno rozpoznawalne znaczenie, utrwalone w świadomości czytelników 
• alegorii nie pozwala na dowolną interpretację 

Alegoria wymaga od odbiorcy pewnej wiedzy o tradycjach kulturowych. 

Na przykład patrząc na szkielet z kosą, wiemy, że jest to obraz śmierci. 

Kobieta z zawiązanymi oczami i wagą w dłoni jest znakiem sprawiedliwości. 

Liczne alegorie zawierają bajki – występujące w nich zwierzęta pokazują pewne z góry określone ludzkie cechy:

• osioł – upór (uparty jak osioł), 
• wół czy pszczoła – pracowitość (haruje jak wół, pracowity jak pszczoła), 
• lis – przebiegłość (chytry, doświadczony, cwany jak lis), 
• sowa – mądrość (sowa - mądra głowa) 
• owieczka – niewinność, naiwność (baranki idące na rzeź). 

 Symbol - funkcja i cechy

• ma zasygnalizować odbiorcy znaczenia ukryte w utworze 
• odczytywany jest w kontekście treści całego dzieła i jest nieoczywisty, zagadkowy 
• może wyrażać głębsze treści 
• jest wieloznaczny, można mu przypisać wiele znaczeń, ale w każdym utworze występuje na ogół w jednym znaczeniu. 
• pozwala „wyrazić to, co niewyrażalne” – czyli pokazuje sensy, których nie da się opisać słowami 

Symbol nie tyle „ujawnia swoje znaczenie”, co „je sugeruje”. To odbiorca dopełnia je kontekstem historycznym, kulturowym i swoim doświadczeniem, przez co może być odczytywany na wiele różnych sposobów. Na przykład: 

Gołąb

Ptak w naturze dosyć agresywny, jest symbolem zdecydowanie innych wartości;

• dla wielu ludzi jest symbolem miłości i dobroci (człowiek o gołębim sercu), 
• po II WŚ (m.in. za sprawą Pablo Picasso) stał się symbolem pokoju, chętnie wykorzystywanym przez różne prokomunistyczne ruchy i organizacje „pokojowe”, 
• dla katolików gołąb to symbol Ducha Świętego

Spadająca gwiazda 

Od zarania ludzkości uważana jest za znak nadprzyrodzony, któremu przypisuje się jednak krańcowo odmienne znaczenia;

• może być zarówno znakiem nadziei jak i zwiastunem nieszczęścia. |

Wąż

Może symbolizować:

• zło (kusiciel ze Starego Testamentu),
• krzywoprzysięstwo (wężowy język), 
• podstęp lub mądrość (symbolem medycyny jest wąż opleciony wokół laski Asklepiosa/Eskulapa). 

Symbole i alegorie można porównać do wyrazów w języku

Jeśli wyrazimy się używając powszechnie znanych słów, obecnych w języku od dawna — zrozumie na każdy lub prawie każdy. Jeśli tę samą treść przekażemy używając młodzieżowego slangu lub środowiskowej gwary – krąg rozumiejących nas odbiorców znacznie się zmniejszy. 

Jeśli odwołamy się do tradycyjnej alegorii, albo do utrwalonej w tradycji symboliki – większość, bez większego wysiłku powinna zrozumieć takie obrazowe przedstawienia. Jeśli jednak posłużymy się jakąś nietypową alegorią, lub symbolem, który dopiero co przyszedł nam do głowy - postawimy odbiorcę przed koniecznością rozwiązania zagadki, co mamy na myśli. 

Podsumowując 

Alegoria ma z góry ustalony sens w kulturze i w tradycji i w każdym utworze występować będzie w tym samym znaczeniu, zaś znaczenie symbolu może być różne, zależne od kontekstu, epoki, intencji i doświadczeń autora dzieła.

Czym jest tekst argumentacyjny? 

Tekst o charakterze argumentacyjnym jest wypowiedzią, w której prezentujesz swoje stanowisko wobec jakiegoś zagadnienia i uzasadniasz je. Co to znaczy? 

To znaczy, że możesz znaleźć się w sytuacji, w której albo zostaniesz poproszony, albo sytuacja „wymusi” na tobie konieczność wypowiedzenia się, by: 

• uzasadnić, 
• potwierdzić, 
• rozważać, 
• skomentować, 
• przyjąć stanowisko, 
• podjąć dyskusję.

To ważne, byście rozumieli, na czym polegają podstawowe różnice między rozprawką, którą pisaliście na egzaminie ósmoklasisty, a wypowiedzią argumentacyjną na maturze (poziom podstawowy). 

Po pierwsze

Do sformułowania stanowiska nie wystarczy prosta odpowiedź na pytanie o rozstrzygnięcie zawarte w temacie. Polecenia maturalne nie zawierają takich pytań, są raczej zaproszeniem do rozważenia jakiegoś problemu. 

Po drugie

W argumentacji nie możesz posługiwać się tylko wiedzą o elementach fabuły przywołanych przez siebie utworów. Argumentowanie wymaga od Ciebie umiejętności interpretacyjnych, odwoływania się do sensów tekstów, ich problematyki, często także umiejętności analitycznych. 

Po trzecie

Argumentacja powinna pokazywać różne perspektywy i ujęcia problemu, także odnoszące się do wiedzy o kontekstach. 

Umiejętność budowania argumentacji oceniana jest w połączeniu z funkcjonalnym wykorzystaniem utworów literackich i kontekstów. Dobrze zbudowany tekst argumentacyjny jest nie tylko logicznie powiązany z problemem sformułowanym w temacie, lecz także opiera się na wnikliwej i dogłębnej interpretacji tekstów. 

Argumentacja to udowodnienie tezy/opinii/stanowiska przedstawionego przez Ciebie za pomocą argumentów. 

Wskazówki dotyczące budowania merytorycznej i przekonującej argumentacji w wypowiedzi ustnej i w wypracowaniu. 

Powinieneś: 

• wnikliwie analizować zagadnienie sformułowane w temacie,
• w każdym argumencie rozważać inny aspekt zagadnienia,
• przytaczać przykłady z utworów literackich, które wspierają przyjęty Twój tok rozumowania,
• w analizie zagadnienia czy utworu literackiego musisz uwzględniać konteksty,
• dbać o poprawność rzeczową przykładów z utworów literackich i kontekstów,
• formułować wnioski na podstawie przytoczonych przykładów i/lub kontekstów.

Czym jest argument? 

Argument jest słowem-kluczem sztuki przekonywania. 

• Głównym założeniem retoryki jest sformułowanie tematu (problemu) i jego uzasadnienie, udowodnienie. 
• Kiedy wypowiadamy zdanie oznajmujące, to siłą rzeczy wyrażamy jakąś tezę. 
• Musimy być w stanie naszą tezę udowodnić, czyli uzasadnić jej słuszność. 

Argument

Argument to fakt przytaczany celem potwierdzenia lub obalenia tezy. 

Argumentować to znaczy uzasadniać słuszność postawionej tezy, wspierać ją argumentami (dowodami). 

Argument składa się z jakiegoś stwierdzenia + przykładu i rozwinięcia. 

Rozwinięcie

Rozwinięcie ma za zadanie uzasadnić słuszność przytoczenia danego stwierdzenia lub przykładu, czyli ma pokazać ich związek z tezą. 

Przykład

Przykład to fakt ilustrujący argument, pomagający wyjaśnić jego znaczenie oraz wspierający Twoją argumentację. 

Zatem to ważne, by zapamiętać ten schemat: 

Argument + rozwinięcie + przykład 

Co więc sprawia, że argument staje się argumentem? 

Argument to komunikat wsparty swego rodzaju uzasadnieniem, dlaczego jest on prawdziwy lub ważny. 

W najprostszej postaci to uzasadnienie przybiera formę odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”. 

Rozwinięcie argumentu – to wyjaśnienie, dlaczego twoje stwierdzenie jest prawdziwe. 

To jest rozumowanie, którym wspierasz swój argument i powinno być solidne, dokładnie przemyślane i przede wszystkim logiczne. 

Największym błędem, jaki w tym miejscu możemy popełnić, jest zakładanie z góry, że czytający naszą pracę już zna nasz tok rozumowania, którym podtrzymujemy stwierdzenie. 

Przykład – ma być dowodem potwierdzającym twój argument lub tok rozumowania. 

Podsumowując

Aby poprawnie zredagować swoją wypowiedź argumentacyjną (ustną i pisemną) musisz: 

• zająć stanowisko wobec problemu wskazanego w temacie – postawić tezę (hipotezę) 
• uzasadnić przyjęte przez Ciebie stanowisko – przywołać trafne argumenty i zilustrować je odpowiednimi przykładami z lektur obowiązkowych i innych wybranych 
• w podsumowaniu przedstawić ostateczne rozwiązanie problemu czy wnioski 

Pamiętaj! Na maturze musisz się odwołać nie tylko do innych tekstów kultury, ale przede wszystkim lektur obowiązkowych! Również pamiętaj, że musisz odwołać się również do innych kontekstów interpretacyjnych, np.: 

• biograficznego – biografia autora, jeśli ma związek z tematem 
• historycznego – jeśli jakieś wydarzenia historyczne odnoszą się do utworu 
• filozoficznego – jeśli dostrzegasz koncepcję filozoficzną, bliską autorowi 
• egzystencjalnego – jeżeli dostrzegasz szerszy kontekst doświadczeń ludzkich 
• historycznoliterackiego – jeśli potrafisz odwołać się do twórczości autora, epoki, w której tworzył 

Dlatego potrzebna ci będzie bardzo dobra i szczegółowa znajomość lektur obowiązkowych z zakresu szkoły podstawowej i liceum i znajomość kontekstów interpretacyjnych. 

Jednym z zadań w części 1. Język polski w użyciu jest notatka syntetyzująca.

Notatka syntetyzująca jest formą zwięzłego przedstawienia informacji istotnych dla danego tekstu lub tekstów. Odmianą tego typu wypowiedzi jest notatka syntetyzująca ukierunkowana tematycznie – z taką właśnie spotkasz się na maturze. 

Notatka syntetyzująca ukierunkowana tematycznie jest krótką formą wypowiedzi, w której w rzeczowy sposób przedstawiasz istotne informacje na dany temat. 

 Aby napisać dobrą notatkę syntetyzującą, należy: 

1. Przeanalizować temat notatki określony w zadaniu egzaminacyjnym.
2. Uważnie przeczytać oba teksty zamieszczone w arkuszu egzaminacyjnym, aby wybrać informacje kluczowe dla realizacji tematu notatki.
3. Dokonać syntezy wybranych informacji, tak aby określić stanowisko autora każdego tekstu względem zagadnienia określonego w temacie notatki.
4. Porównać stanowiska autorów obu tekstów pod kątem np. aspektów zagadnienia określonego w temacie notatki, które porusza każdy z autorów, punktów wspólnych i/lub rozbieżnych w stanowiskach obu autorów.
5. Uporządkować wnioski z powyższych analiz, tak aby notatka w syntetyczny sposób przedstawiała stanowiska obu autorów dotyczące zagadnienia określonego w temacie notatki, wskazując – zgodnie z treścią tekstów – na podobieństwa i/lub różnice pomiędzy tymi stanowiskami, oraz zawierała ogólne stwierdzenie na temat tego, w jaki sposób oba teksty dotyczą/odnoszą się do tematu notatki.
6. Zredagować notatkę, pamiętając, że powinna ona być: 

• rzeczowa (zgodna z treścią obu tekstów)
• zwięzła (licząca od 60 do 90 wyrazów)
• spójna (składająca się z logicznie powiązanych ze sobą zdań)
• sformułowana własnymi słowami (należy stosować m.in. parafrazę, uogólnienie treści, synonimy
• napisana tekstem ciągłym oraz poprawna językowo, ortograficznie i interpunkcyjnie

Jak napisać notatkę syntetyzującą? 

Schemat pracy nad notatką syntetyzującą – krok po kroku: 

Analiza tematu notatki

• zacznij od dokładnego zapoznania się najpierw z poleceniem 
• zastanów się co masz zrobić 
• czego dotyczy temat 
• podkreśl najważniejsze elementy polecenia aby o nich nie zapomnieć 

Analiza tekstów i dokonanie wyboru informacji

• uważnie przeczytaj oba teksty 
• podkreśl istotne informacje - możesz zapisać je w punktach 
• zanotuj w brudnopisie własnymi słowami najważniejsze myśli wynikające z tekstów 

Określenie stanowiska autorów 

• określ stanowisko każdego z autorów wobec analizowanego zagadnienia 
• wynotuj/podkreśl w tekście Istotne informacje odnoszące się do omawianego zagadnienia 

Porównanie stanowisk autorów 

• porównaj stanowiska autorów obu tekstów pod kątem np. aspektów zagadnienia określonego w temacie notatki, które porusza każdy z autorów 
• określ ich punkty wspólne i rozbieżności 

Zebranie wniosków z analizy 

• określ, w jaki sposób oba teksty odnoszą się do tematu notatki 
• w jaki sposób oba teksty prezentują omawiane w notatce zagadnienie 

Podsumowując

Redagując notatkę syntetyzującą pamiętaj o podstawowych pytaniach. 

Pytania podstawowe

• Co na temat zagadnienia określonego w temacie notatki mówią obaj autorzy? 
• Jakie stanowiska przyjmują? 
• Czy ich stanowiska względem zagadnienia określonego w temacie notatki są podobne czy różne? 
• Jakie punkty wspólne i/lub jakie rozbieżności można zauważyć w stanowiskach autorów obu tekstów? 

Notatka musi zawierać: 60–90 wyrazów. 

Zapamiętaj! Przy pisaniu notatki syntetyzującej pomijamy wstępne pytania, np. O czym jest tekst? Czego dotyczy tekst?, ponieważ zagadnienie zawarte jest w treści zadania.