Toposy i ich funkcja

Na maturze z języka polskiego ważna jest nie tylko znajomość treści omówionych lektur, ale także motywy i toposy, którymi charakteryzują się poszczególne dzieła. 

• wiedza o nich ułatwi Ci napisanie wypracowania maturalnego 
• warto abyś znał te, które często się pojawiają w literaturze i sztuce 

Co to jest topos? 

Z definicji słownikowej: 

Topos – powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej kultury, cywilizacji. Zatem w literaturze to wielokrotnie powtarzający się motyw, charakterystyczny dla jakiegoś kręgu kulturowego, pozostaje uniwersalny mimo upływu lat (z języka greckiego topos oznacza miejsce). 

Topos budowany jest na zasadzie obrazu, mającego na celu opis jakiejś sytuacji. Można go wyrażać nie tylko w literaturze, ale także w sztukach plastycznych czy nawet muzyce. 

Cechy toposu

Topos posiada swoje cechy charakterystyczne, można go rozpoznać po: 

• uogólnionemu przedstawieniu, które wyraża jakąś wizję i ocenę świata 
• stałemu podejmowaniu jednego tematu, co świadczy o wspólnocie i ciągłości kultury 
• uniwersalnych myślach, które funkcjonują w literaturze, a także w sztuce 
• schemacie postrzegania świata, który wywodzi się z Biblii lub mitologii 

Rodzaje wybranych toposów

Topos Arkadii 

• motyw miejsca szczęśliwego, sielskiego, bez zmartwień 
• pochodzi ze starożytności 
• Arkadia to górzysta kraina na Peloponezie, zamieszkiwana przez pasterzy, którzy wiedli proste i szczęśliwe życie 

Topos arkadii wiąże się z poszukiwaniem własnego miejsca na świecie, powrotem w rodzinne strony i ucieczki do raju. 

• przejawem tego toposu w literaturze są obrazy szczęśliwego życia prostych ludzi, niczym niezakłóconego spokoju i beztroski 
• to także cudowne, idylliczne miejsca odizolowane od świata i podkreślające więzi człowieka z naturą 

W sensie metaforycznym arkadia to każda przestrzeń, w której człowiek czuje się szczęśliwy, ma wszystko, czego pragnie (kraina wiecznej szczęśliwości). Topos arkadii często jest powiązany z motywem małej ojczyzny, np. w "Panu Tadeuszu". 

Topos homo viator 

Topos homo viator (człowiek podróżnik, tułacz, wędrowiec, pielgrzym) ma swój początek w historii mitologicznego Odyseusza. 

• ukazana w literaturze wędrówka prowadzi nie tylko do wielkich stolic europejskich, ale także w głąb siebie, własnej historii i tradycji 
• wędrówka jest metaforą ludzkiego losu, życia, dążeniem do celu, poszukiwaniem siebie (wędrówka wewnętrzna), jest drogą ku poznaniu 
• wędrówka może mieć różny charakter: metafizyczny, edukacyjny, religijny 

Topos tyrtejski

Znajduje swe źródło w wierszu Tyrtajosa Rzecz to piękna.

• cechuje go walka, a nawet śmierć w obronie ojczyzny 
• hańbą okrywają się osoby, które opuszczają kraj pogrążony w wojnie 

Topos exegi monumentum

Topos nieśmiertelnej sławy poety, nieśmiertelności poezji: 

• jest to przekonanie o ponadczasowości poezji i jej autora 
• twórca nie umiera nigdy, nieśmiertelną sławę zapewnia mu jego poezja 

Topos ten bierze się z wiersza antycznego poety Horacego Exegi monumentum ("Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu") 

• Horacy twierdził, że poezja jest specyficznym pomnikiem, który sobie wybudował pisząc wiersze 
• twierdził, że jego utwory przetrwają kolejne pokolenia 
• słynna fraza "Nie wszystek umrę" – "Non omnis moriar" - napisał w wierszu 

Topos theatrum mundi 

• to motyw świata-teatru, gdzie ludzie są jedynie aktorami 
• topos ten pokazuje ludzki los jako rolę odgrywaną przez człowieka na scenie życia w teatrze, którym jest świat 
• człowiek jest więc aktorem, marionetką, kukiełką 

Topos labiryntu 

• to motyw wielkiej, skomplikowanej budowli 
• ma swe źródło w micie o Tezeuszu i Minotaurze 
• labirynt w literaturze jest najczęściej wyobrażeniem skomplikowanego, zagmatwanego świata i zagubienia w nim człowieka, jego ograniczonych możliwości poznawczych, zawikłanej drogi do prawdy 

Topos Vanitas 

• topos marności, kruchości ludzkiego życia i wszystkiego, co doczesne 

Topos Fortuny 

• ludzkie życie zdominowane przez ślepy los, Fortunę – kapryśną boginię zmienności ludzkiego losu 

Topos życia – snu

• w świecie nie ma nic pewnego 
• człowiek nie może mieć pewności co jest prawdą, a co omamem śniącego umysłu 

Topos danse macabre – taniec śmierci 

• przypomnienie o kruchości życia i przemijaniu (memento mori) 

Podsumowanie

Warto, abyś kojarzył kilka z częstych toposów i motywów pojawiających się w literaturze. 

• ta wiedza pomoże Ci w napisaniu wypracowania maturalnego i sprawi, że będziesz mógł wykazać się znajomością literatury 
• nie tylko na egzaminie pisemnym, ale również podczas odpowiedzi ustnej, ponieważ często trafiają się tematy dotyczące motywów i toposów