Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozgrywa się w noc zaduszną i obejmuje 3 godziny (od 21 do 24). Ich upływ jest wyraźnie zaznaczony – odmierzany jest pianiem koguta, dzwonieniem zegara i gaśnięciem świec. 

Miejscem akcji jest niewielka chatka księdza. Opowieść Gustawa przenosi ją w przestrzeń ówczesnej Litwy – do jego rodzinnej miejscowości, pobliskiego lasu itp. 

Bohaterowie

 Gustaw

• Tajemniczy, samotny, smutny i przejawiający oznaki szaleństwa.
• Ubrany w skrawki materiałów, we włosach miał trawę i liście, a na szyi różne paciorki i wstążki.
• Dawny uczeń Księdza.
• Żyje wspomnieniami utraconej miłości, dzięki której poznał „piekło i niebo ziemi”.
• Jest nieszczęśliwy, odrzucony przez ukochaną Marylę, która poślubiła innego i zapomniała o tym, co ich łączyło .
• Jedynym towarzyszem jego wędrówki jest gałąź jodły, którą traktuje jako pamiątkę rozstania.
• Zbuntowany wobec otaczającej go rzeczywistości, nieufny. 
• Popełnił samobójstwo. 
• Okazuje się zjawą – przebija pierś sztyletem i żyje nadal.

Ksiądz

• Grekokatolicki kapłan wychowujący samotnie dzieci.
• Właściciel niewielkiej chatki, w której pojawia się Gustaw.
• Dawny nauczyciel Gustawa, dla którego był jak ojciec.
• Jest racjonalistą o trzeźwym spojrzeniu na świat.
• Każdy argument Gustawa wyjaśnia w obiektywny sposób.

Ukochana Gustawa

• Maryla – ukochana Gustawa.
• Piękna kobieta, bohater nawiązał z nią wyjątkową relację opartą na braterstwie dusz.
• Ideał kobiety, doskonałej pod każdym względem.
• Wyszła za mąż za innego mężczyznę, zrezygnowała z prawdziwej miłości dla bogactwa.

Dzieci księdza

• Przejawiają bardzo emocjonalny stosunek do świata.
• Chętnie słuchają opowieści Gustawa.

Najważniejsze punkty problemowe

Pustelnik rozmawia z księdzem przez trzy godziny nazwane kolejno: 

• Miłości 
• Rozpaczy 
• Przestrogi 

Godzina miłości

Pustelnik opowiada o tragedii miłosnej, którą przeżył. Wspomina swoją miłość, ślub ukochanej z innym mężczyzną, porównuje swoje dzieje między innymi do Cierpień młodego Wertera. 

Pustelnik mówi o śmierci i interpretuje ją na trzy sposoby: 

• śmierć ciała 
• śmierć jednostki ludzkiej dla świata 
• śmierć wieczna – najgorszy rodzaj śmierci, bez nadziei na zbawienie (taka, która czeka grzeszników) 

Godzina rozpaczy

Pustelnik ujawnia swoje imię - Gustaw. 

• jest to dawny uczeń księdza, który rozpacza nad niepowodzeniem miłosnym, a także nad rozczarowaniem ideowym, którego doznał. 

Pojawia się tu klasyczno-polemiczna dyskusja o miłości, nauce, sile wiary, zabobonach. 

• Gustaw prezentuje pogląd romantyczny; Gustaw wierzy w duchową jedność z ukochaną i rozpoznaje w niej zagubioną połowę swej duszy/
• Ksiądz – zgodnie z ówczesną postawą duchowieństwa – pogląd klasyczny, uznaje Gustawa za szaleńca.

Na koniec Godziny rozpaczy Gustaw przebija swoje serce sztyletem i żyje nadal. 

Jak interpretować ten fakt? 

Można odczytać gest Gustawa jako scenę symboliczną – jego „śmierć” nie jest śmiercią rzeczywistą, ale odejściem od świata ludzi w krainę samotności i wyobcowania. 

Godzina przestrogi

Jest refleksją o charakterze filozoficznym .

• Gustaw - obserwując rój motyli i ciem, które krążą koło świecy - ubolewa nad wadami świata. 
• Gustaw uznaje te stworzenia za dusze zmarłych i rekonstruuje panoramę społeczną ludzi (scena ta przypomina część II Dziadów).

Przestroga brzmi podobnie jak nakaz z Części II: 

• szczęście niebiańskie, jeśli trafi się człowiekowi za życia „opóźnia” drogę do szczęścia wiecznego (a szczęściem takim jest miłość). 

Godziny rozdzielone są gaśnięciem kolejnych świec i lampy, a także pianiem koguta. 

Podsumowanie

Czwarta część „Dziadów” jest utworem, który ukazuje romantyczną wizję świata – przestrzeni wielowymiarowej, miejsca, w którym ścierają się tajemnicze siły. 

Bohaterowie są wykreowani na zasadzie kontrastu i reprezentują odmienne poglądy i przekonania: 

• Gustaw jest uczuciowym indywidualistą, zbuntowanym wobec otaczającej go rzeczywistości,
• Ksiądz wszystko chce wyjaśniać za pomocą rozumu, stabilności poszukuje w modlitwie.

Gustaw buntuje się przeciwko obyczajom, przesądom i konwenansom, które krępują uczucia i odbierają ludziom prawo do osobistego szczęścia. Buntuje się przeciwko wzorom romantycznego wychowania, które nie pasuje do faktycznego, rzeczywistego świecie. Ten świat rządzi się odrębnymi prawami, bezwzględnymi i okrutnymi – a Gustaw miał inne oczekiwania, które zrodziły się na gruncie czytanych lektur i które to lektury ukształtowały jego uczucia, pozwoliły mu uwierzyć w idealny obraz kobiety. Zgodnie z filozofią romantyczną świata nie można więc poznać jedynie za pomocą rozumu, potrzebne są także uczucia i wiara. 

Dlatego Gustaw prosi o przywrócenie obrzędu dziadów i apeluje nie tylko o pomoc w imieniu cierpiących dusz, ale także o to, by nie zamykać się na uczucia i wartości obecne w świecie od lat.