Omówienie epoki: Romantyzm

Nazwa i ramy czasowe epoki

Na przełomie XVIII i XIX wieku termin romantyzm zaczął funkcjonować jako nazwa nurtu literackiego, kwestionującego oświeceniową wiarę w potęgę rozumu.

Epoka romantyzmu nie przebiegała w całej Europie jednakowo. Romantyzm europejski był epoką krótkotrwałą, pomiędzy wydarzeniami historycznymi: od Rewolucji Francuskiej do Wiosny Ludów. Wszystkie wcześniejsze tendencje o podobnym „romantycznym” charakterze (bo były już takie przed rewolucją) nazywamy ogólnie preromantyzmem.

W Polsce natomiast jest to jedna z najważniejszych i najbogatszych epok – początek datujemy na 1818 r. a koniec epoki łączymy z upadkiem powstania styczniowego, czyli 1863 r.

• trafił na bardzo podatny grunt 
• mocno osadzony w historii naszego kraju 
• w Polsce jest jedną z najbogatszych epok i zdecydowanie najbardziej oddziałuje na późniejsze pokolenia 

Daty graniczne i periodyzacja romantyzmu w Polsce

• 1818 r. – to tzw. „teoretyczny” początek epoki. W tym czasie Kazimierz Brodziński wydał rozprawę zatytułowaną „O klasyczności i romantyczności”, w której przedstawił główne idee i hasła epoki. 
• 1822 r. – to tzw. „praktyczny” początek epoki. W tym roku Adam Mickiewicz wydał zbiór „Ballady i romanse”, w których praktycznie i literacko realizował założenia romantyzmu. 
• 1848-1863 – schyłek epoki. 

Romantyzm w polskiej literaturze był epoką bardzo ważną i związaną z historią, zatem warto zapamiętać wydarzenia historyczne, które określiły polski romantyzm i znajdują odbicie w literaturze: 

• 1815 – Kongres Wiedeński, na którym ustalono nowy porządek w Europie po epoce napoleońskiej. Polskę ponownie podzielono na trzy części, utworzono tzw. Królestwo Kongresowe pod władaniem cara. Tu działali polscy patrioci i organizacje spiskowe. 
• 1830 – powstanie listopadowe i jego klęska. Po upadku powstania – fala Wielkiej Emigracji i działalność polskich ugrupowań w Europie. 
• 846 – rabacja chłopska pod wodzą Jakuba Szeli. Bunt chłopów przeciw szlachcie (stłumiony ale znaczący w historii kraju). 
• 1848 – Wiosna Ludów. 
• 1863 – powstanie styczniowe i jego klęska. 

Filozofia epoki 

Ojcami romantycznego światopoglądu byli filozofowie niemieccy, a ich filozofia stała się ważna dla polskich romantyków. Głosiła ona: 

• za pomocą rozumu nie można świata zbadać i rozpoznać 
• w procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem i intuicją 
• świat ma naturę duchową (materia jest drugorzędna), zatem w hierarchii wartości ducha należy postawić ponad materią 
• poezja jest wyrazem geniuszu, elementem boskości w człowieku, a najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji jest wyobraźnia 

Atmosfera i przebieg romantyzmu 

• epoka kocha noc, ciemności, cienie 
• noc sprzyja pozaziemskim istotom, a także spiskom i buntownikom 
• ciemności wywołują wizje, pobudzają wyobraźnię, bliższe są nierealnym sferom 
• łatwiej w ciemności o atmosferę grozy i o uczucie 
• groza, uczucie, samotność, sfery niesprawdzalne naukowo, pozaziemskie – to krąg ulubionych tematów w romantyzmie 
• romantycy nie ufali wiedzy i jej twierdzeniom 
• zaufali za to bez granic przeczuciom, snom, objawieniom 
• funkcjonowali w uduchowionym wszechświecie 

Najważniejsze hasła i pojęcia charakterystyczne dla romantyzmu: 

Irracjonalizm – pogląd przeciwny racjonalizmowi; prawdy należy poszukiwać za pomocą środków pozarozumowych, takich jak: intuicja, instynkt, wiara, przeczucie. 

Mistycyzm – zakłada możliwość duchowego kontaktu z bóstwem: widzenie, objawienie, prorocze sny itp. Mistycy uważają, że takie wydarzenia są prawdziwą formą poznania świata, bo każdy element życia ma pozazmysłowy, niepoznawalny byt, a człowiek widzi tylko jedną, realną stronę zjawisk. 

Fantastyka – nadprzyrodzone, niezwykłe zjawiska, które powstają w wyobraźni twórcy: duchy, rusałki, widma – istnieją na równi z postaciami realnymi. 

Tajemniczość – niewyjaśnione zjawiska, mroczne przestrzenie, atmosfera spisku i tajemniczych sytuacji. 

Orientalizm – zachwyt kulturą Wschodu: arabską, perską, japońską, chińską. 

Ludowość – fascynacja ludem, wykorzystanie podań i legend ludowych, interpretacja zjawisk według wierzeń i moralności ludowej. 

Uczuciowość – wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości, silna nastrojowość. 

Historyzm – historia własnego narodu jako źródło motywów literatury. 

Mesjanizm – koncepcja ocalenia narodów Europy przez Mesjasza, przypisywanie jednostce i całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka-mesjasz poświęca siebie dla wielkiej idei, Naród-mesjasz cierpi za inne kraje i swoim cierpieniem okupi ich wolność (za takiego mesjasza romantycy uważali Polskę). 

Indywidualizm romantyczny – to jednostkowość, poczucie odrębności, wyobcowania, wynoszenia się ponad tłum. 

Typy bohaterów romantycznych 

Bohater bajroniczny

Wykreowany przez G. Byrona. Bohater jest aktywny, dumny, niezależny, ma silne poczucie wyższości. Jego charakterystyczną cechą jest bunt wobec świata, norm, konwencji. Jest samotny i nie rozumiany, walczy przeciw tym normom i przegrywa. Jest to postać tajemnicza; przezywa silne emocje i namiętności, którym się poddaje. 

Bohater werteryczny

Wykreowany prze J.W. Goethego. To człowiek wykształcony, oczytany. W jego życiu najważniejsze są jednak uczucia – jest nadwrażliwy, żyje marzeniami o boskiej wybrance; nie potrafi walczyć o swoje uczucia, nie potrafi poradzić sobie z cierpieniem po rozstaniu z kochanką, popełnia samobójstwo. 

Bohater wallenrodyczny

Wykreowany prze A. Mickiewicza. Jest to bohater posiadający cechy bohatera bajronicznego, ale dodatkowo siłą popychającą go do działania jest patriotyzm, wielka miłość do zniewolonej ojczyzny, dlatego w imię ojczyzny – rezygnuje ze szczęścia osobistego, jest gotowy do poświęcenia. 

Romantyczny wieszcz

Bohater obdarzony nieprzeciętną wrażliwością, to wybitna indywidualność. Jego biografia układa się w schemat bohatera romantycznego, który składa się z trzech części: 

młodość 

Bohater jest młody, uduchowiony, jest poetą, osamotniony, nie rozumiany przez społeczeństwo, wrażliwy, nieszczęśliwie zakochany, z powodu cierpienia podejmuje próbę samobójczą.

metamorfoza 

Bohater przemienia się z romantycznego kochanka w bojownika o wielką sprawę narodową.

wojownik 

Walczy o sprawę narodową, poświęca się temu w całości, działa samotnie, ponosi klęskę. 

Lektury obowiązkowe: 

Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod; 

Adam Mickiewicz, Dziady część II i Dziady cz. III 

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz 

Juliusz Słowacki, Kordian, 

Juliusz Słowacki, Balladyna