Pytanie jawne: Człowiek wobec niestałości świata. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi Koheleta.

Wstęp i teza

Człowiek różnie reaguje na niestałość świata. Zmienność, przemijalność, czasowość, krótkotrwałość oraz przypadkowość często wywołują poczucie niepokoju, lęku, zagubienia oraz bezradności. Świadomość ulotności życia i nieuchronności śmierci prowadzi do poszukiwania stałości, którą może zapewnić życie pozagrobowe, czyli życie wieczne.

Rozwinięcie w odniesieniu do wskazanej w temacie lektury obowiązkowej

Motyw vanitas pojawia się w Księdze Koheleta. Księga ta zawiera rozważania nad sensem życia ludzkiego. Rozpoczyna się słowami: „Marność nad marnościami…! Wszystko marność”. Narrator opisuje różne aspekty życia i świata jako pozbawione trwałego znaczenia. Przedstawia pogląd, że mądrość jest ważniejsza od przyjemności, jednak zauważa, że zdobywanie wiedzy wiąże się z wysiłkiem, a zarówno ludzi mądrych jak i niemądrych czeka taki sam los. Kohelet wspomina własne doświadczenia związane z bogactwem, władzą, miłością, podkreślając, że żaden z tych elementów nie zapewnił mu trwałego poczucia spełnienia. 

W Księdze Koheleta pojawia się pytanie retoryczne: „Cóż przyjdzie człowiekowi z całego trudu,
Jaki sobie zadaje?”. Odpowiedź brzmi: „nic”, gdyż wszystko przemija. Pokolenia przychodzą i odchodzą, ludzie rodzą się i umierają, a dni nastają i się kończą. Wszystko w życiu ma swój czas, zarówno sprawy fizyczne jak i duchowe. Ostatecznie wszystkie istoty – ludzi i zwierzęta, czeka ten sam los – śmierć. Zatem człowiek nie jest w niczym lepszy od zwierzęcia, bo wszystko jest marnością, powstało z prochu i w proch się obróci.

Kohelet podsumowuje swoje rozważania wskazując, że człowiek powinien żyć w zgodzie z prawem boskim, bo tylko Bóg nie przemija i zna wszystkie ludzkie czyny, które osądzi sprawiedliwie podczas sądu ostatecznego.

Kontekst literacki nawiązujący do tematu

Motyw vanitatywny – niestałości, przemijalności – popularny był w epoce baroku. Na przykład w poezji Daniela Naborowskiego uczucie przemijania jest podstawą refleksji o egzystencji człowieka w świecie. Poeta ukazuje różne koncepcje czasu, stawia pytania o sens życia, poszukuje trwałych wartości, które można przeciwstawić przemijaniu. W wierszu „Krótkość żywota” Naborowski rozważa kwestię życia ludzkiego w perspektywie uniwersalnej, w wymiarze boskim. Zauważa, że każdy człowiek jest jakby przechodniem, a jego życie jest tylko ułamkiem sekundy. Mijającego czasu nie sposób zatrzymać, ani zawrócić. Ludzkie życie to tylko „dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”. Nic nie trwa wiecznie, nic się nie powtarza, wszystko przemija.

Podsumowanie

Podsumowując, motyw vanitas podkreśla marność i kruchość ludzkiego życia. Przemijanie sprawia, że wartości materialne nie mają znaczenia. Ważne są tylko wartości duchowe, które jako jedyne mogą zapewnić zbawienie i szczęście wieczne ale człowiek staje w życiu wobec wielu pokus, przez które może o tych prawdziwie ważnych sprawach zapomnieć.

Przykładowe inne konteksty

1. Jan Kochanowski O żywocie ludzkim – fraszka ukazująca życie człowieka jako przemijające i mało znaczące, podobne do teatru, w którym ludzie są jedynie marionetkami. Wszystkie ziemskie wartości, jakim człowiek się poświęca, przemijają razem z jego życiem.
2. Pieter Claesz Martwa natura. Jest kilka obrazów tego artysty – o tym samym tytule, na których możemy dostrzec różne symbole przemijalności. Malarz za pomocą martwej natury ukazuje wpływ czasu na ludzkie życie, marność ludzi, ich bezsilność wobec śmierci i upływu czasu.
3. Nurty filozoficzne: stoicyzm oraz epikureizm – oba te starożytne systemy przedstawiają odmienne perspektywy dotyczące nietrwałości świata, przemijania czasu oraz nieuchronności śmierci. Stoicy zalecali wyzbycie się irracjonalnych emocji, by osiągnąć spokój. Według nich uczucia takie jak lęk czy niepokój zniekształcają rzeczywistość i nie przynoszą pożytku, a świat pozostaje niezmienny niezależnie od naszych emocji. Epikurejczycy zalecają skupianie się na teraźniejszości i czerpanie radości z obecnej chwili (carpe diem – chwytaj dzień), zamiast martwić się przeszłością czy przyszłością, zwłaszcza  nieuniknioną śmiercią.