Akcja rozgrywa się późnym latem 1811 r, (księgi I – X) oraz wiosną 1812 r. (księgi XI – XII). Miejscem wydarzeń jest dworek szlachecki w Soplicowie na Litwie i jego najbliższa okolica: zamek Horeszków, karczma Jankiela, zaścianek w Dobrzynie.
Wątek ten dotyczy głównie prób przygotowania na Litwie zbrojnego powstania, związanego z wojną francusko - rosyjską. ksiądz Robak usiłuje przygotować powstanie na Litwie, wspomagające Napoleona przeciw Rosji. Agituje do tego patriotycznego czynu szlachtę zaścianka. Plany krzyżuje mu zajazd zorganizowany przez Hrabiego i Klucznika. W trakcie bójki ksiądz otrzymuje ranę i na łożu śmierci wyznaje, że jest Jackiem Soplicą.
To historia uczucia, które łączyTadeusza i Zosię. Uczucia prawdziwego i spełnionego, choć z przeszkodami.
Para zakochanych bohaterów to potomkowie Ewy Horeszkówny i Jacka Soplicy, których rozdzieliła stanowcza decyzja Stolnika (Ewa wyjechała z mężem na Sybir i tam zmarła, zostawiając córkę, a Jacek rozpił się, potem ożenił się i po śmieci żony zostawił Tadeusza bratu, z daleka starając się kierować jego wychowaniem, łożąc na utrzymanie Zosi). Tadeusz i Zosia są reprezentantami dobrze wychowanej, pełnej ideałów szlachty, zdolnej do troski o ojczyznę i wrażliwej na los poddanych (Tadeusz wraz z Zosią podejmuje decyzję o uwłaszczeniu).
Kłócą się Horeszkowie z Soplicami, głównie Sędzia i Hrabia. Zamek pozostał po śmierci Stolnika i został nadany Soplicom. Jednak Hrabia - potomek Horeszków - również zgłaszał do niego prawa. Toczył się proces. Hrabia poczuł się nim znudzony ale Klucznik Gerwazy, opowiadając o dziejach zamku, wzniecił w nim wolę walki. Zamek stał się przyczyną zajazdu. Ten zatarg dzieli litewską szlachtę i doprowadza do bratobójczej walki. Zamiast wspólnie organizować powstanie przeciw najeźdźcy, zajmują się załatwianiem interesów i problemów z przeszłości. Sprawa zakończyła się polubownie dopiero wraz z małżeństwem potomków obu rodzin: Zosi i Tadeusza.
Pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na pokolenie nadawało życiu szlachty i ich codzienności głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych czasów, kiedy wszystko miało swój określony porządek i miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty, niemal patriotycznym obowiązkiem. Życie w Soplicowie toczy się według ogólnie przyjętych zasad obyczajowości szlacheckiej. Jest to ściśle przestrzegana etykieta, wynikająca z hierarchicznego porządku społeczności, gościnność, kultura stołu, polowania, grzybobrania, ceremonia zaręczyn, rady szlacheckie i zajazdy.
Przyroda w Panu Tadeuszu stanowi integralną część świata przedstawionego, spełnia wiele ról. Stanowi epizod akcji, ukazuje piękno kraju, opis jest całością niezależną od akcji, podkreśla tęsknotę autora za ojczyzną, miłość do ojczystych krajobrazów. Mickiewicz poprzez opisy natury eksponuje ludzkie uczucia, zachowania.
Najważniejszym środkiem artystycznym stosowanym przy opisie przyrody są animizacje i personifikacje. Jest ona ściśle zespolona z człowiekiem. Nakreślony pejzaż jest również pejzażem wewnętrznym, tzn. oddającym stan ducha bohaterów. Znaczącą funkcją opisów przyrody jest konstruowanie nastroju sielskości. Ostoja polskości – dworek soplicowski - otoczony jest przez naturę. Wszystkie elementy, pojawiające się w poemacie, są znane, zwyczajne, naturalne dla przyrody nadniemeńskiej. Uporządkowane - dają harmonijny obraz Litewskiej natury.
Litwa jest dla A. Mickiewicza domem-ojczyzną, którą zmuszony był opuścić.: „Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie: Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po Tobie”.
Motyw ten odnosi się również do dworku w Soplicowie, który jest archetypem szlacheckiego domu. Arkadyjski dworek jest tu ostoją polskości. To miejsce bezpieczne, uporządkowany, gościnne. Ściany pełne są obrazów dawnych bohaterów, zegar z kurantem wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego, a mieszkańcy dworku kultywują tradycję i przestrzegają dobrych staropolskich zwyczajów.
Wydarzenia „Pana Tadeusza” rozgrywają się w czasie historycznym - w latach 1811-1812, w dobie walk napoleońskich, które dla Mickiewicza (piszącego epopeje w latach 1832-1834) są już historią.
Główne wydarzenia historyczne utworu to ekspansja Napoleona na Rosję, ze szczególnym uwzględnieniem wojsk polskich. W utworze występują również postaci historyczne, natomiast historia jeszcze wcześniejsza zawarta została w słynnym koncercie Jankiela.
Historia rozgrywa się w tle perypetii bohaterów, ale wywiera na nich wpływ. Jest obecna we wspomnieniach, w kulcie do narodowych pamiątek, w budowie fabuły. Szlachta deklaruje gorący patriotyzm.
Te tematy porządkują materiał dramatu, który zawiera się w kolejnych częściach.
Ta część dramatu tłumaczy przyczyny klęski powstania listopadowego
Szatan i czarownice w górach Karpackich tworzą przyszłych przywódców powstania, są to:
Różne koncepcje roli poety i poezji (polemika z Mickiewiczem)
Trzy Osoby Prologu przedstawiają trzy propozycje kształtu i roli, jaką ma spełniać poezja:
1. Osoba I - wyobraża pogląd Mickiewicza - poezja mesjanizmu, poświęcenie wybitnej jednostki
2. Osoba II - głosi poezję tyrtejską, walczy, domaga się aktywności i czynu
3. Osoba III - mit poezji jako „narodowej urny pamięci”, przechowującej wartości narodu, by wykorzystać je w odpowiedniej chwili
Stary sługa Grzegorz przedstawia mu trzy opowieści - trzy propozycje życia:
Podróże egzystencjalne Kordiana po Europie
Spisek koronacyjny
Kordian samotnie podejmuje się dokonania zamachu na cara
Scena końcowa dramatu to egzekucja Kordiana - adiutant pędzi z ułaskawieniem, ale nie wiadomo czy zdąży.
Wspomnienie rodzinnego domu budzi u Rzeckiego ciepłe uczucie tęsknoty za miejscem bezpiecznym i serdecznym. To tam krystalizowała się jego postawa obywatelska, stamtąd wyniósł uwielbienie dla Napoleona. Rzecki wyszedł z domu, w którym uczucia patriotyczne odgrywały bardzo istotną rolę. Wychowywany był przez ojca – patriotę i bardzo religijną ciotkę. Dzięki atmosferze, która otaczała go w rodzinnym domu, Rzecki naturalnie przyswoił sobie patriotyczną postawę i miłość do ojczyzny.
Dom „zimny”, pozbawiony ciepła rodzinnego. Na początku, gdy Tomasz był jeszcze bogatym człowiekiem, było to miejsce pełne przepychu i bogactwa. Czas domowników upływał na balach, spotkaniach i podróżach. Był to tzw. „elegancki świat”. Z czasem, gdy Tomasz traci majątek – jego dom pustoszeje, zamienia się w ruinę. Nikt już nie interesuje się Łęckimi, tracą wszystkich znajomych, którzy niegdyś bywali stałymi gośćmi.
Posiadłość prezesowej Zasławskiej – miejsce spokoju, szczęścia i bezpieczeństwa, gdzie dominuje ład, porządek i harmonia. To wzór idealnego domu, wszyscy traktowani tu są z szacunkiem i miłością, Właścicielka dba o wszystko i wszystkich.
Dom, w którym wszystko podporządkowane jest postępowi i rozwojowi nauki. Znajduje się tu całe mnóstwo „naukowych” przedmiotów (np. kocioł parowy, rurki szklane, miseczki, wiele innych przyrządów). Gospodarz nie dba o swoje potrzeby, dlatego żyje skromnie i w skromnych warunkach. Całe umeblowanie stanowią łóżko, szafa, stolik i fotel.
Miejsce spokoju, szczęścia, bezpieczeństwa, gdzie dominuje ład, porządek i harmonia. To wzór idealnego domu, wszyscy traktowani tu są z szacunkiem i miłością. Zasławska dba o wszystko i wszystkich. To również miejsce, które można porównać z dworkiem soplicowskim z „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza. To wyraz tęsknoty za „dawnymi, dobrymi czasami”.
Przykład kochającej, troskliwej matki, samotnie wychowującej swoją córeczkę. Stawska bardzo świadomie dba o wychowanie Helenki, wpaja jej podstawowe wartości, takie jak: pobożność, uczciwość i szacunek.
Przykład matki obsesyjnie kochającej swoje zmarłe dziecko. Krzeszowska nie może pogodzić się ze śmiercią córki. W mieszkaniu skrzętnie pielęgnuje wszystko, co zostało jej po córce, włącznie z nienaruszonym pokojem dziecka.
Prus zachował i wiernie odwzorował topografię miasta nie unikając drastycznych opisów najbardziej zaniedbanych dzielnic (Powiśle). Warszawa to ogromna przestrzeń, w której funkcjonują i ścierają się różne grupy społeczne, zmagające się z różnymi problemami. Autor przedstawił pełną panoramę warszawskiego społeczeństwa, od arystokracji po biedotę.
Opisany w powieści Paryż to miejsce wyjątkowe, idealne niemal utopijne. Jest wspaniałe, nowoczesne i wolne od problemów trapiących Warszawę.
To koncepcja miłości romantycznej, nieszczęśliwej, niespełnionej. To bezgraniczna miłość Wokulskiego do egoistycznej, pysznej i zadufanej w sobie Izabeli. Miłość organizuje życie Wokulskiego, to dla niej żyje, dla niej chce się wzbogacić, dla niej uczy się j.angielskiego, angażuje się w akcje charytatywne, dla niej pnie się po drabinie społecznej.
Wokulski jest w powieści bohaterem samotnym. To romantyczna realizacja kreacji bohatera samotnego wśród tłumu. To typ indywidualisty, którego nikt nie rozumie. Zamyka się w sobie, pozostaje sam ze swoimi problemami i uświadamia sobie, że społeczeństwo go nie rozumie. Jego samotność pogłębia nieodwzajemniona miłość do Izabeli Łęckiej. Wokulski to samotnik, który sam boryka się z własnymi problemami.
Opisany w utworze bal odbywa się u księcia. Wokulski nie uczestniczy w tym wydarzeniu, obserwuje bal przez okna pałacu, widzi tylko światło i cienie. Wokulskiego nie zaproszono na bal, dając mu do zrozumienia, że nie należy do arystokracji i jednocześnie wskazując mu jego miejsce w społeczeństwie. Bohater czuł się nieszczęśliwy, bo bal był okazją do spotkania się z Izabelą i wejścia w kręgi arystokracji.
Cierpienie to motyw, który łączy się z miłością – Stanisław Wokulski przeżywa romantyczny rodzaj miłości do Izabeli. Idealizuje ją, zdobyciu jej podporządkowuje całe swoje życie, co – jak wiemy – kończy się dla niego tragicznie.
