Nazwa i ramy czasowe epoki
Umownie przyjmuje się, że w Europie okres ten zawiera się w czasie około 30 lat, mniej więcej od połowy 1850 r. do lat osiemdziesiątych XIX wieku.
Źródła nazwy „pozytywizm” upatruje się w „Wykładach filozofii pozytywnej”, sześciotomowym dziele Augusta Comte’a, który odrzucał metafizykę jako nieuprawnioną spekulację, a religie jako oparty na fikcyjnych założeniach zabobon i przyznawał pierwszeństwo opartej na naukach przyrodniczych, czysto faktycznej, wiedzy empirycznej.
Pozytywnym człowiekiem, filozofem był zatem ten, kto unikał tworów abstrakcyjnych oraz dogmatycznie „bezbłędnych”, a akceptował jedynie rzeczy konkretne oraz względne. Innymi słowy, bycie pozytywnym oznaczało bycie realistą i praktykiem, jakbyśmy dziś powiedzieli „człowiekiem życiowym”.
Daty graniczne i periodyzacja pozytywizmu w Polsce
W Polsce pozytywizm zamyka okres wielkich zrywów niepodległościowych. Ściślej mówiąc jest efektem klęski tych zrywów i próbą skierowania aktywności Polaków w kierunku „pracy u podstaw”, w kierunku codziennego, konsekwentnego robienia rzeczy małych w celu osiągnięcia w przyszłości rzeczy wielkich
Polski pozytywizm to – znów umownie – okres pomiędzy 1864 r. a 1890 r.
Filozofia epoki
Urodzony w 1798 roku w Montpellier August Comte (zm.1857 r.) w pisanym 12 lat (1832-40) dziele „Kurs(wykład) filozofii pozytywnej” określił ideowy fundament pozytywizmu. Można to sprowadzić do kilku zasadniczych twierdzeń:
- należy zajmować się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi i badać to, co jest dostępne umysłowi
- powinno się rozważać wyłącznie tematy pożyteczne, służące polepszeniu życia
- trzeba ograniczyć się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną
Postulat użyteczności wszystkich działań człowiek akcentował John Stuart Mill (1806-1873). Ten angielski filozof, ekonomista i polityk był kontynuatorem wywodzącej się jeszcze z XVIII wieku koncepcji utylitaryzmu, zwanej też filozofią zdrowego rozsądku. Podstawą do oceny sensu działań człowieka była zasada użyteczności, wedle której godne pochwały jest tylko takie postępowanie, dzięki któremu można osiągać wymierne, praktyczne cele.
Innym, znanym kontynuatorem idei sformułowanej przez Comte’a, był twórca ewolucjonizmu, angielski filozof i socjolog Herbert Spencer (1820-1903). Wedle sformułowanych przez niego twierdzeń ewolucja jest niezbędnym elementem rozwoju i postępu ludzkości, a prawo ewolucji jest prawem powszechnym, rządzącym nie tylko w świecie przyrody żywej ale wyjaśniającym formowanie się planet, kształtowanie umysłu i funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie.
Na gruncie literatury i sztuki istotne – pozytywistyczne - piętno odcisnął Hipolit Taine (właśc. Hyppolite Adolphe Taine), francuski krytyk literacki i historyk sztuki, orędownik pozytywistycznej interpretacji kultury. Wedle Taine’a, człowiek jest uzależniony od otoczenia, zdeterminowany przez zespół wpływających na niego czynników, takich jak:
- rasa (tzn. jakie cechy dziedziczy)
- środowisko (tzn. gdzie się wychowuje)
- moment dziejowy (tzn. w jakim czasie historycznym żyje)
Pisarz i jego dzieło w oczywisty sposób podlegają tym samym warunkom, w konsekwencji więc utwór literacki jest pochodną determinantów wpływających na jego twórcę. Pogląd ten zwany jest determinizmem środowiskowym.
Przedstawione wyżej idee i koncepcje znalazły podatny grunt także w Polsce. Za najważniejsze uznano kształcenie się, dbanie o oświatę, kulturę i wszechstronny rozwój kraju oraz przebudowę stosunków społecznych.
Hasła i pojęcia charakterystyczne dla pozytywizmu europejskiego i polskiego
Scjentyzm
Pogląd będący wyrazem zaufania do pojmowania świata opartego na doświadczeniu i logicznym rozumowaniu. Skoro bowiem uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe tylko przez poznanie naukowe, to tylko takie poznanie może być źródłem rzetelnej wiedzy.
Praktycyzm
Z jednej strony jest to umiejętność albo dążenie do umiejętności stawiania sobie możliwych do osiągnięcia celów, z drugiej ocena wszystkich zagadnień i zjawisk wyłącznie pod kątem możliwości ich praktycznego zastosowania.
Monizm przyrodniczy
Założenie, że człowiek – razem z jego duchowością - i otaczający go świat stanowią jedność, podlegają tym samym prawom i jako takie mogą być badane za pomocą metod naukowych, tj. doświadczenia, eksperymentu i obserwacji.
Organicyzm
Pogląd nakazujący traktować społeczeństwo tak jak żywy organizm, który powstaje, rozwija się i funkcjonuje sprawnie tylko jako całość. Różne części organizmu sprawują różne funkcje, ale jeżeli niedomaga któraś z jego części, ma to niekorzystny wpływ na cały organizm. Tak samo jest ze społeczeństwem.
Agnostycyzm
Przekonanie o tym, że niemożliwe jest definitywne poznanie świata i rządzących nim praw, a przedmiotem badania może być tylko to, co poznać możemy za pomocą zmysłów.
Minimalizm
Pogląd, według którego człowiek powinien koncentrować się, badać wyłącznie to, co jest dostępne i możliwe do zbadania.
Relatywizm
Pogląd, według którego wszystko jest względne, nie istnieją pojęcia i prawdy absolutne i uniwersalne. Zasadność pojęć, takich jak: „dobro”, „zło”, „piękno”, zależy wyłącznie od kontekstu, okoliczności, przyjętych założeń czy też podstaw kulturowych.
Ewolucjonizm, utylitaryzm, determinizm
Wyjaśnione w punkcie „Filozofia epoki”.
Przedstawiciele polskiego pozytywizmu za jeden z najważniejszych celów uznali przebudowę stosunków społecznych, w związku z czym pojawiły się dwa autonomiczne i charakterystyczne tylko dla naszego pozytywizmu postulaty: praca organiczna i praca u podstaw.
Praca organiczna
To w istocie rozwinięcie koncepcji organicyzmu. Idea pracy organicznej to nic innego jak praktyczna realizacja teorii zakładającej, że społeczeństwo jest swego rodzaju organizmem, który sprawnie funkcjonuje tylko wtedy, gdy zdrowe i silne są jego poszczególne organy. Główny nacisk kierowano więc na podjęcie przez wszystkie warstwy społeczeństwa solidarnego wysiłku na rzecz rozwoju gospodarki oraz na wzmocnienie wewnętrznych więzi między poszczególnymi warstwami, połączonymi realizacją wspólnego celu.
Praca u podstaw
Głównym celem pracy u podstaw było zarówno podniesienie poziomu życia najuboższych warstw społeczeństwa (przede wszystkim chłopów) ale także walka z postępującą germanizacją i rusyfikacją prowadzoną przez zaborców. Miała to być głównie praca natury oświatowej. Nauczyciele, lekarze, społecznicy „szli w lud”, zakładali szkoły, biblioteki, spółdzielnie rolnicze, koła gospodyń wiejskich. Realizowali w ten sposób postulat oświecania i reformowania klas niższych i najbiedniejszych, chłopów i biedoty miejskiej – one były najbardziej zaniedbane i nie czuły się częścią narodu (jedyne co czuły, to głód i niesprawiedliwość).
Emancypacja kobiet
Kwestia emancypacji kobiet pojawiła się w I połowie XIX wieku i związana była z potrzebą uczynienia z kobiety pełnoprawnego członka społeczeństwa.
Miała na celu nadanie jej statusu prawnego oraz zapewnienie jej solidnej edukacji otwierającej drogę do zdobycia pracy zarobkowej.
Opowiadano się za zwiększeniem udziału kobiet w życiu publicznym, za ich dostępem do szkół średnich i wyższych.
Postulowano poszerzenie ich aktywności zawodowej i położenie nacisku na właściwą edukację.
Asymilacja Żydów
Asymilacja Żydów była jednym z postulatów epoki.
Panowało wówczas w niektórych kręgach przekonanie, że wyznawcy judaizmu są ludźmi gorszej kategorii.
Obawiano się zmysłu do interesów, który mieli bogatsi Żydzi.
W tym postulacie chodziło o równe traktowanie wszystkich nacji, a także włączenie ludności żydowskiej do tworzenia siły społeczeństwa.
Lektury obowiązkowe
Bolesław Prus, Lalka
Eliza Orzeszkowa, Gloria victis
Henryk Sienkiewicz, Potop
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
