Barok

Nazwa i ramy czasowe epoki

Nazwa epoki wywodzi się z języka portugalskiego – barocco – oznacza perłę o nieregularnym kształcie. Tło historyczne epoki to przede wszystkim wojny (z wojną trzydziestoletnią 1618-1648 na czele). Prekursorami baroku byli Włosi już w XVI w. 

Barok to epoka, która korzeniami sięga końca XVI w. i trwa do połowy XVIII w. 

Filozofia epoki 

Filozofia tego okresu „odświeża” kwestie metafizyczne, w tym zagadnienie istnienia Boga. Główne cechy filozofii baroku skupiają się na antynomiach (czyli przeciwieństwach). Te przeciwieństwa to z jednej strony pozarozumowy, pozazmysłowy przedmiot dociekań – czyli rzeczywistość metafizyczna, z drugiej rozum jako narzędzie poznania (racjonalizm). Jednak był to rozum skierowany na kwestie metafizyczne (widać tu tę nieregularność epoki, zgodną z nazwą). 

Filozofowie baroku

Kartezjusz

Wiązał rozum i jego zdolności poznawcze z subiektywną sferą własnej świadomości (nie ze światem obiektywnym, jak kiedyś Platon). Jego słynne słowa „cogito ergo sum” (myślę więc jestem) mają w filozofii znaczenie nie jako dowód na istnienie człowieka, ale z powodu wskazania na subiektywne „ja”, rozumowe „ja” jako źródło świata (czyli świadomość człowieka). Kartezjusz starał się pogodzić swoją wiarę religijną z obserwacjami przyrodniczymi. Najlepszym przykładem antynomii w jego filozofii jest pogląd o dualizmie duszy i ciała: ludzkie ciało i dusza są bytami różnej natury i współistnieją z sobą, ale nie stanowią harmonijnej całości. 

Blaise Pascal

Jego myśl filozoficzna była niejako obroną a zarazem pochwałą chrześcijaństwa, w której dostrzegł źródło jedynych prawd o świecie i człowieku. Jego refleksje są najbardziej widocznym przykładem antynomii barokowych. Możemy wśród nich wymienić takie pary: 

nieskończoność świata – ograniczoność człowieka 

porządek rozumu – ład serca 

wielkość człowieka – nędza i kruchość losu 

namiętności ludzkie – dążenie do wieczności 

łaska (Boga) – wola (człowieka) 

grzech – cnota 

dusza – ciało 

Benedykt Spinoza

Kontynuuje myśl Kartezjusza. Podstawą rozważań Spinozy były antynomie pomiędzy duchem a materią, Bogiem a przyrodą, stworzeniem a Stwórcą. By wyjaśnić ten dualizm, Spinoza sformułował filozoficzny panteizm, czyli przekonanie, że cała przyroda jest po prostu Bogiem, a Bóg jest przyrodą. 

Hasła i pojęcia kluczowe dla baroku 

Sarmatyzm 

To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą kulturę staropolską – nie tylko barokową. 

Wiek XVII to okres największego rozkwitu tego zjawiska – dlatego aspekt sarmacki jest szczególnie ważny dla literatury barokowej. 

Sarmatyzm to pojęcie o co najmniej dwóch znaczeniach.

Pierwsze znaczenie

Odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku szczególnej teorii historiozoficznej. 

W jej myśl – Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się z mitycznego ludu Sarmatów – miłujących wolność, doskonałych wojowników, budzących postrach i podziw w Rzymianach. 

Ta teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i elitarności polskiej szlachty, umacniać jej poczucie własnej wartości.

Ideologia sarmacka miała być uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rzeczypospolitej, jakim była demokracja szlachecka .

Drugie znaczenie

Odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim była staropolska kultura szlachecka. 

Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki, specyficzne wymieszanie czynników kultury wschodniej i zachodniej – te wszystkie cechy kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono z ideologią sarmacką. 

Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty – jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty. 

Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany, stał się jednak także elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza). 

Kluczowe pojęcia

Metafizyka

Spory światopoglądowe, nietolerancja, wojny religijne – wszystko to powodowało, że w człowieku XVII w. narastały uczucia zagubienia, lęku, osamotnienia. 

Ukojeniem tych niepokojów okazał się zwrot ku sferze duchowej. 

Termin „metafizyka” oznacza wszystko to, co jest poza materią: to nauka o bycie, duszy, relacji między człowiekiem a Bogiem. 

W dobie baroku pojawiają się – podobnie jak w średniowieczu – mistycy, poszukujący Boga w ekstazie religijnej, która jest możliwa dzięki odrzuceniu wszystkiego, co ziemskie i zatraceniu się w modlitwie.

Kontrast

Pojęcie kluczowe dla estetyki baroku 

Kontrast to zderzenie sprzecznych elementów (wizualnie, słuchowo, pojęciowo) 

Na kontraście oparte są podstawowe chwyty artystyczne epoki – koncept, oksymoron, paradoks. 

Operowanie kontrastem jest podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki.

Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie sprzeczność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu. 

Marinizm

Nurt w poezji barokowej zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattista Marina. 

Ulubionym gatunkiem Marina był sonet, a większość jego utworów poświęcona była miłości. 

Za najwybitniejszego polskiego marinistę uważany jest Jan Andrzej Morsztyn. 

Najczęstszym tematem jego utworów także jest miłość, opisywana na wiele różnych sposobów. 

Manieryzm

Tendencja w sztuce europejskiej, rozwijająca się od lat lat 20. XVI w. do początków XVII w. 

Narodziła się we Włoszech i rozwijała się głównie w środowiskach dworskich. 

Manieryzm był prądem, który kształtował się w opozycji do renesansowego klasycyzmu, 

Polegał na porzuceniu ideałów harmonii i ładu na rzecz skomplikowanych form, które miały zaskakiwać widza i poruszać jego wyobraźnię (w czym przybliżał się do konceptyzmu). 

Jednocześnie jego cechą nadrzędną stała się subtelność języka połączona często z wyszukanym artyzmem, który realizował się w wyrafinowanym stylu, sprawiającym niekiedy wrażenie przesady i sztuczności („Przerost formy nad treścią”).

Konceptyzm

Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku. 

Koncept to nic innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych zjawisk w ten sposób, aby na ich przecięciu powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników. 

Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli. 

To wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradoksie, kontraście, antytezie. 

Wzorce osobowe baroku

Mistyk 

• człowiek „rozdwojony w sobie” (dualizm)
• czyli rozdarty między przyjemnościami świata doczesnego (ku którym skłania go ciało), a zbawieniem (którego domaga się dusza) 

Dworzanin 

• człowiek wykształcony
• znający języki obce
• posługujący się wyrafinowaną polszczyzną
• pochodzący z wyższych sfer
• lubiący flirtować z kobietami 

Patriota-żołnierz-obywatel 

• niezłomny wojownik
• świadomy swojej roli w obronie ojczyzny i dzielnie znoszący wszelkie wojenne trudy
• przejęty losami kraju, gotowy jest poświęcić się dla jego dobra
• mądry wódz, dbający o swoich podwładnych 
• przedkłada dobro ojczyzny nad osobiste interesy
• przykładny gospodarz, przywiązujący wagę do tradycji i wiary

Sarmata - szlachcic polski (zalety)

• odważny, ciekawy świata
• ma poczucie humoru
• zaradny, pewny siebie
• waleczny, patriota
• szanuje tradycje
• gościnny
• ma poczucie dumy, honorowy
• głęboko wierzący
• tolerancyjny

Sarmata - szlachcic polski (wady)

• niezdyscyplinowany
• nietolerancyjny religijnie/fanatyzm religijny
• lekceważy ludzi niższego stanu
• nie szanuje prawa
• jest przeświadczony o swojej doskonałości
• jest awanturnikiem nadużywającym alkoholu, słabo wykształcony

Lektury obowiązkowe

Piotr Skarga, Kazania Sejmowe (fragmenty)

Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki (fragmenty)

William Szekspir, Makber