Na maturze z języka polskiego ważna jest nie tylko znajomość treści omówionych lektur, ale także motywy i toposy, którymi charakteryzują się poszczególne dzieła.
Z definicji słownikowej:
Topos – powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej kultury, cywilizacji. Zatem w literaturze to wielokrotnie powtarzający się motyw, charakterystyczny dla jakiegoś kręgu kulturowego, pozostaje uniwersalny mimo upływu lat (z języka greckiego topos oznacza miejsce).
Topos budowany jest na zasadzie obrazu, mającego na celu opis jakiejś sytuacji. Można go wyrażać nie tylko w literaturze, ale także w sztukach plastycznych czy nawet muzyce.
Topos posiada swoje cechy charakterystyczne, można go rozpoznać po:
Topos arkadii wiąże się z poszukiwaniem własnego miejsca na świecie, powrotem w rodzinne strony i ucieczki do raju.
W sensie metaforycznym arkadia to każda przestrzeń, w której człowiek czuje się szczęśliwy, ma wszystko, czego pragnie (kraina wiecznej szczęśliwości). Topos arkadii często jest powiązany z motywem małej ojczyzny, np. w "Panu Tadeuszu".
Topos homo viator (człowiek podróżnik, tułacz, wędrowiec, pielgrzym) ma swój początek w historii mitologicznego Odyseusza.
Znajduje swe źródło w wierszu Tyrtajosa Rzecz to piękna.
Topos nieśmiertelnej sławy poety, nieśmiertelności poezji:
Topos ten bierze się z wiersza antycznego poety Horacego Exegi monumentum ("Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu")
Warto, abyś kojarzył kilka z częstych toposów i motywów pojawiających się w literaturze.
Zmiana dotyczy tematu wypracowania.
Drugi arkusz na maturze to wypracowanie, które tworzycie na wybrany przez siebie temat. Wypracowanie musi uwzględniać dwa utwory literackie, w tym jeden wskazany jako obowiązkowy w liście lektur, a także dwa konteksty.
Zgodnie z najnowszą aktualizacją CKE z dnia 9 listopada 2022 - na egzaminie w 2023 roku w poleceniu do wypracowania nie będzie wskazany tytuł konkretnej lektury. Może natomiast pojawić się polecenie z tekstem poetyckim.
Czyli - w temacie wypracowania będzie wskazanie, by odwołać się do lektury obowiązkowej, ale nie będzie wskazanego konkretnego tytułu tej lektury, będziesz mógł ją wybrać sam. Może natomiast pojawić się wskazany wiersz.
Zatem - zgodnie ze zaktualizowanymi informacjami z CKE - ostatecznie temat może brzmieć tak:
Trzeźwy racjonalista – niepoprawny marzyciel. Jak wybór postawy życiowej wpływa na losy człowieka i jego relacje z innymi ludźmi?
W pracy odwołaj się do:
Jeśli w temacie będzie podany konkretny wiersz – wówczas musisz odwołać się również do:
Ta aktualizacja nie zmienia faktu, że potrzebna ci będzie na egzaminie bardzo dobra i szczegółowa znajomość lektur obowiązkowych z zakresu szkoły podstawowej i liceum.
Od 1945 – do dziś
Do dziś wielu badaczy spiera się o to, jak określić ramy czasowe współczesności. Jedni uważają, że należy mówić o niej już od 1939 roku, inni zakładają, że rozpoczęła się ona wraz z zakończeniem II wojny światowej, więc w roku 1945. Sytuację komplikuje to, że epoka ta jest niejednolita i podlegała różnym zmianom i metamorfozom.
Literatura współczesna rozwija się wielokierunkowo, dlatego jednoznaczny podział jest niemożliwy. Większość historyków literatury proponuje podział umowny, który opiera się na przełomowych wydarzeniach historycznych (jednak i tu nie ma całkowitej zgodności, zatem traktujemy ten podział umownie).
Wydarzeniom historycznym towarzyszyły debiuty pokoleń literackich:
Pokolenie Kolumbów (tzw. również Pokolenie dwudziestoletnich poetów) – urodzeni ok. 1920 r. pisali w latach wojny; zatem ich przeżyciem pokoleniowym była wojna, Okupacja, powstanie warszawskie.
Pokolenie „pryszczatych” – młodzi komuniści, związani z socrealizmem, w swojej twórczości realizowali doktrynę socrealizmu.
Pokolenie „współczesności” – debiutowało w 1956 r. Widoczne było uczucie zagubienia i bunt wobec socjalistycznej rzeczywistości.
Pokolenie „Nowej Fali” – debiutowało w 1968 r. Przeżyciem pokoleniowym były tu wydarzenia marca ’68.
Pokolenie „Nowe Roczniki” – debiutowali w 1976 r. Przeżyciem pokoleniowym były wydarzenia czerwca ‘76
Pokolenie stanu wojennego – to rok 1981
Pokolenie „BruLionu” – debiutuje w latach 90.
Po okresie i doświadczeniach wojny i ludobójstwa zachwiała się wiara w dotychczasowe wartości moralne, dlatego próbowano odbudować dawne wartości etyczne, szukano drogi do przywrócenia wiary w wartość moralną człowieka.
XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza uczucie lęku i beznadziei istnienia.
Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów ma bezpośredni wpływ na to kim jest i dokonując niezależnych wyborów wyraża swoją wolność. Ludzie są na tę wolność wręcz skazani, jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a przeszłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.
Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:
Prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji; negacja systemów wartości jako ograniczających i determinujących człowieka; nie istnieje obiektywna prawda, ale różne „dyskursy”.
Kierunek w filozofii współczesnej, który stał się podstawą dla rozwoju katolickiej nauki społecznej. Stanowi on pogłębioną refleksję nad koncepcją osoby ludzkiej. Określany jest także jako humanizm integralny bądź teocentryczny. Człowiek powinien nastawić się na „być”, a nie „mieć”; Centralnym twierdzeniem personalizmu jest prawda o człowieku jako osobie. Podkreśla się tu szczególną rolę i wartość osoby ludzkiej ze względu na nią samą, uznając w człowieku byt nie tylko biologiczny i historyczny, ale przede wszystkim taki, który wykracza poza naturę i poza historię.
Najwybitniejszym przedstawicielem jest Maslow, który głosił teorię hierarchii potrzeb. Wg niego natura człowieka jest raczej dobra niż zła, należy więc zapewnić mu zaspokojenie podstawowych potrzeb oraz pobudzać i rozwijać jego wrodzone zdolności.
Kierunek filozoficzny, poddaje krytyce zarówno leninizm i stalinizm, jak i konsumpcyjną cywilizację kapitalistyczną, która stworzyła „człowieka jednowymiarowego” – konformistę szukającego wygody życia oferowanej przez nowe technologie.
Został proklamowany w 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkiego. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną z ideami marksizmu i leninizmu. Podstawą założeń była praca Stalina „O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej”.
Opuszczano ojczyznę głównie z powodu zagrożenia represjami, a także ograniczeń cenzuralnych i zawodowych. Motywy wiązały się w głównej mierze z niemożnością swobodnego życia w kraju. Pozostanie w kraju objętym wojną lub rządzonym przez reżim w większości przypadków oznaczałoby śmierć, w szczególności dla osób walczących po drugiej stronie oraz członków opozycji. Była to zatem emigracja przymusowa (sposób na ochronę swojego życia), nie zaś dobrowolny wyjazd w celu polepszenia standardu życia.
Zjawisko nadzoru władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) nad informacjami (prasą, publikacjami naukowymi i kulturalnymi, widowiskami) przeznaczonymi do rozpowszechnienia.
Termin wprowadzony na oznaczenie procesu deformacji, degeneracji języka w państwie totalitarnym, zachodzącego wskutek ideologizacji i upolitycznienia języka. Jest to oficjalny język totalitarnego państwa. Nowomowa nie jest tylko wytworem totalitaryzmów, ale funkcjonuje również jako produkt różnych żargonów: biurokratycznego, politycznego, dziennikarskiego, prawnego.
W historii Polski mianem odwilży określany jest okres 1953-1957. Po śmierci Stalina, partia zliberalizowała kurs, zrezygnowała z popierania socrealizmu w sztuce, w ramach amnestii wypuszczono wielu więźniów politycznych. Wydarzenia poznańskie w 1956 przyczyniły się do zmiany na najwyższym stanowisku I sekretarza PZPR - po ustąpieniu Edwarda Ochaba funkcję tę objął Władysław Gomułka, za czasów stalinowskich więziony.
Jeden ze stanów nadzwyczajnych, polegający na przejęciu władzy przez wojsko. Może być wprowadzony w sytuacjach nadzwyczajnych przez rząd danego kraju, w celu przywrócenia porządku publicznego.
Postawa polegająca na nieusprawiedliwionym rzeczywistymi potrzebami zdobywaniu dóbr materialnych i usług, lub pogląd polegający na uznawaniu tej konsumpcji za wyznacznik jakości życia (lub za najważniejszą, względnie jedyną wartość) – hedonistyczny materializm.
Złożone zjawisko społeczno-polityczno-ekonomiczne, które dynamicznie rozwija się od kilku ostatnich dekad. Polega ono na wzroście współzależności poszczególnych państw, społeczeństw i przedsiębiorstw, które wynika z rozszerzenia działalności gospodarczej (dominacji międzynarodowych korporacji). Ponadto opiera się ono na ogromnej roli mediów, którą dostrzec można m.in. w dyfuzji kultury i propagowaniu zachodnich stylów życia i wartości.
Obieg niezależny, określenie używane w publicystyce od ok. 1980, oznaczające produkcję i społeczny obieg niecenzurowanych publikacji, druków akcydensowych, materiałów ikonograficznych, audiowizualnych, o charakterze publicystycznym, społecznym, politycznym, historycznym, literackim itp., wydawany w Polsce 1976–90.
Albert Camus, Dżuma
George Orwell, Rok 1984
Sławomir Mrożek, Tango
Marek Nowakowski, Raport o stanie wojennym (wybrane opowiadanie), Górą „Edek” (z tomu Prawo prerii)
Jacek Dukaj, Katedra (z tomu W kraju niewiernych)
Andrzej Stasiuk, Miejsce (z tomu Opowieści galicyjskie)
Tokarczuk, Profesor Andrews w Warszawie (z tomu Gra na wielu bębenkach)
Tekst o charakterze argumentacyjnym jest wypowiedzią, w której prezentujesz swoje stanowisko wobec jakiegoś zagadnienia i uzasadniasz je. Co to znaczy?
To znaczy, że możesz znaleźć się w sytuacji, w której albo zostaniesz poproszony, albo sytuacja „wymusi” na tobie konieczność wypowiedzenia się, by:
To ważne, byście rozumieli, na czym polegają podstawowe różnice między rozprawką, którą pisaliście na egzaminie ósmoklasisty, a wypowiedzią argumentacyjną na maturze (poziom podstawowy).
Do sformułowania stanowiska nie wystarczy prosta odpowiedź na pytanie o rozstrzygnięcie zawarte w temacie. Polecenia maturalne nie zawierają takich pytań, są raczej zaproszeniem do rozważenia jakiegoś problemu.
W argumentacji nie możesz posługiwać się tylko wiedzą o elementach fabuły przywołanych przez siebie utworów. Argumentowanie wymaga od Ciebie umiejętności interpretacyjnych, odwoływania się do sensów tekstów, ich problematyki, często także umiejętności analitycznych.
Argumentacja powinna pokazywać różne perspektywy i ujęcia problemu, także odnoszące się do wiedzy o kontekstach.
Umiejętność budowania argumentacji oceniana jest w połączeniu z funkcjonalnym wykorzystaniem utworów literackich i kontekstów. Dobrze zbudowany tekst argumentacyjny jest nie tylko logicznie powiązany z problemem sformułowanym w temacie, lecz także opiera się na wnikliwej i dogłębnej interpretacji tekstów.
Argumentacja to udowodnienie tezy/opinii/stanowiska przedstawionego przez Ciebie za pomocą argumentów.
Powinieneś:
Argument to fakt przytaczany celem potwierdzenia lub obalenia tezy.
Argumentować to znaczy uzasadniać słuszność postawionej tezy, wspierać ją argumentami (dowodami).
Argument składa się z jakiegoś stwierdzenia + przykładu i rozwinięcia.
Rozwinięcie ma za zadanie uzasadnić słuszność przytoczenia danego stwierdzenia lub przykładu, czyli ma pokazać ich związek z tezą.
Przykład to fakt ilustrujący argument, pomagający wyjaśnić jego znaczenie oraz wspierający Twoją argumentację.
Zatem to ważne, by zapamiętać ten schemat:
Argument + rozwinięcie + przykład
Argument to komunikat wsparty swego rodzaju uzasadnieniem, dlaczego jest on prawdziwy lub ważny.
W najprostszej postaci to uzasadnienie przybiera formę odpowiedzi na pytanie „dlaczego?”.
Rozwinięcie argumentu – to wyjaśnienie, dlaczego twoje stwierdzenie jest prawdziwe.
To jest rozumowanie, którym wspierasz swój argument i powinno być solidne, dokładnie przemyślane i przede wszystkim logiczne.
Największym błędem, jaki w tym miejscu możemy popełnić, jest zakładanie z góry, że czytający naszą pracę już zna nasz tok rozumowania, którym podtrzymujemy stwierdzenie.
Przykład – ma być dowodem potwierdzającym twój argument lub tok rozumowania.
Aby poprawnie zredagować swoją wypowiedź argumentacyjną (ustną i pisemną) musisz:
Na maturze musisz się odwołać nie tylko do innych tekstów kultury, ale przede wszystkim lektur obowiązkowych! Również pamiętaj, że musisz odwołać się również do innych kontekstów interpretacyjnych, np.:
Dlatego potrzebna ci będzie bardzo dobra i szczegółowa znajomość lektur obowiązkowych z zakresu szkoły podstawowej i liceum i znajomość kontekstów interpretacyjnych.
